Είς το περί τής ουράνιας Ιεραρχίας

Είς το περί τής ουράνιας Ιεραρχίας

12:12 PM Αναρτήθηκε από Nikos Vythoulkas

ΕΙΣ ΤΟ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΟΥΡΑΝΙΑΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ

ΕΞΗΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΓΡΑΦΗΣ
 Ἱεραρχίας:

Ἐπειδή ἡ ἐπιγραφή ἱεραρχίαν ἔχει, καλεῖν εἴωθεν ἱεράρχας τούς ἐπισκόπους. Ἰστέον οὖν, ὅτι ἱεραρχία μέν ἐστιν ἡ τῆς διατάξεως αὐτῆς τῶν ἱερῶν ἀρχή καί οἱονεί φροντίς, καί ἱεράρχης ὁ τῶν ἱερῶν ἄρχων καί φροντίζων καί προνοῶν, οὐ μήν τῶν ἱερέων, ἀλλά ὁ τά ἱερά καί τήν κατάστασιν αὐτῶν τε καί τῆς ἐκκλησίας καί τῶν μυστηρίων διατάσσων, οὐ μήν ὁ ἀρχιερεύς. Ταύτην δέ τήν ἐξήγησιν καί αὐτός ὁ μέγας Διονύσιος κάτω παρατίθεται ἐν τῷ Περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας λόγῳ.
Ὁ πρεσβύτερος: Σημείωσαι, ὡς τό τοῦ πρεσβυτέρου ὄνομα καί τόν ἐπίσκοπον δηλοῖ, ἐπειδή πρεσβύτερός ἐστι καί ὁ ἐπίσκοπος· καί τοῦτο, δηλοῦται καί ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν ἁγίων ἀποστόλων, ἔνθα ἐν Ἀσίᾳ συντάσσεται ταῖς Ἐκκλησίαις αὐτῆς ὁ ἅγιος ἀπόστολος Παῦλος.


ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'

§ 1. Πᾶσα δόσις ἀγαθή: Σημείωσαι ὅτι κέχρηται ὁ μακάριος Διονύσιος τῇ τοῦ ἁγίου Ἰακώβου καθολικῇ ἐπιστολῇ· ἐκεῖθεν γάρ ἐστι τό ρητόν· καί ὅτι ἐκδοθεῖσα ἦν ἤδη.
Καί γάρ ἐξ αὐτοῦ: Ταῦτα περί τοῦ Υἱοῦ θεολογεῖ.
§ 2. Πατροπαραδότου: Πατέρας ἐνταῦθα δηλοῖ τούς παραδόντας αὐτῷ τό δόγμα, οὐ μήν τούς φυσικούς· ἐξ Ἑλλήνων γάρ ἦν, ὡς δηλοῦσιν αἱ Πράξεις τῶν ἁγίων ἀποστόλων, καί αὐτός μέντοι ἐν τῇ πρός τόν ἅγιον Πολύκαρπον ἐπιστολῇ καί ἐν τῷ θ' κεφαλαίῳ τῷ Περί τῆς οὐρανίου ἱεραρχίας.
Συμβολικῶς: Οὐ γάρ φυσιολογικῶς φησιν, ἀλλά διά συμβόλων τινῶν καί εἰκόνων.
α'. Νοῶν: Νόας καλοῦσι καί οἱ παρ' Ἕλλησι φιλόσσοφοι τάς νοεράς, ἤτοι ἀγγελικάς δυνάμεις· ἐπειδή τό πᾶν νοῦς ἐστιν ἕκαστος αὐτῶν, καί τήν οὐσίαν ἅπασαν νοῦν ζῶντα εἰς τό εἶδος τό ἑαυτῶν οὐσιωμένον ἔχει· νόες καλοῦνται πρός τό εὐφωνότερον τῆς κλίσεως γενομένης· ἐπειδή ἐχρῆν ἀπό τοῦ ὁ νοῦς, τοῦ νοῦ, τό πληθυντικόν οἱ νοῖ εἶναι, ἀλλά διά τήν εὐφωνίαν ἐξ ἄλλης εὐθείας ἑνικῆς γέγονεν οἱ νόες· ἔθος γάρ τοῦτο Ἀττικοῖς, οἵ φασιν, Ἀριστοφάναι καί Σωκράται, ἀντί τοῦ οἱ Αριστοφάνεις καί οἱ Σωκράτεις. Εἰσί δέ καί λέγοντες οἱ νόοι, ὡς ἀπό τοῦ ὁ νόος, τοῦ νόου· καλεῖ δέ αὐτούς καί ἡ Γραφή τῷ ὀνόματι τούτῳ, ὡς ἐν Ἠσαΐᾳ· Νοῦς μέγας ὁ ἄρχων Βαβυλῶνος, τοῦτ’ ἔστιν ὁ διάβολος· κατά Ἴωνας τοίνυν νοῦς, νοός, νόες, ὡς χροῦς, χροός, οἱ χρόες· Ἰωνική γάρ ἡ κλίσις.
Ὑπεράρχιον: Ὑπεράρχιος ὁ Θεός, ὡς ὑπέρ πᾶσαν ἀρχήν καί θεαρχικόν φῶς, ὡς ἀρχή τῶν λεγομένων θεῶν, ἀγγέλων φημί καί ἀνθρώπων δικαίων.
 β'. Ἐνδότητος: Ἐνδότητά φησι τήν κρυφιότητα· πᾶσι γάρ τοῖς ἔξω αὐτῆς ἄγνωστός ἐστι.
γ'. Σύγκρασιν: Σημείωσαι τήν σύγκρασιν· καί διά τί τό θεῖον ἕν ὄν πληθύνεται.
Παραπετασμάτων: Παραπετάσματά φησι τά σωματικῶς περί Θεοῦ λεγόμενα ἐν ταῖς Γραφαῖς, οἷον μελῶν ἀνθρωπίνων, ἤ δυνάμεών τινων ὀνομασίας, Σημείωσαι δέ, ὅτι σαρκί ὄντας κατοπτεῦσαι τά ἄϋλα καί ἀσώματα· καί τοῦτο μᾶλλον ἐδήλου τά ἐν τῇ σκηνῇ παραπετάσματα, ὡς ἐνταῦθα αἰνίττεται.
Συμφυῶς: Ἀντί τοῦ ὁμοφυῶς, συγγενῶς.
§ 3. Ἡ τελετάρχις: Τελετή λέγεται κατά τούς τῶν Ἐλλήνων φιλοσόφους ἡ μετάδοσις τῶν μυστηρίων, ἅτε τελειοῦσα τόν μυούμενον καί τελειωτική τυγχάνουσα τῶν προσιόντων τοῖς τοιούτοις. Τελετάρχις οὖν ἱεροθεσία ἡ θεία τῆς τῶν ἱερῶν μυστηρίων ἡμῶν διακοσμήσεως θέσις καί παράθεσις, ἀρχή γενομένη ἐκ Θεοῦ διά τῶν ἀποστόλων τῶν τελειωτικῶν τούτων ἀγαθῶν· τούς γάρ μεμυημένους τελείους καλεῖ ὁ θεῖος ἀπόστολος Παῦλος λέγων· «ὅσοι οὖν τέλειοι, τοῦτο φρονῶμεν».
Ὑπερκοσμίου: Τό δέ ὑπερκοσμίου οὐκ αἰσθητῶς νοητέον, ἀλλά νοητῶς καί ὑπέρ τόν καθ' ἡμᾶς κόσμον. Σημείωσαι δέ, τίνα λέγει τά σχήματα καί τάς μορφωτικάς συνθέσεις, ἤγουν εἰκονίσματα, ἅπερ ἑξῆς παρατίθεται.

Πλάσεων: Σημείωσαι, ὅτι πλασματώδεις φησί τάς ἐνταῦθα μυστικάς παραδόσεις, ἅς ἐν τῷ Περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας λόγῳ ἀναπτύσσει· τοῦτο δέ θεοπρεπῶς ἐκληπτέον· πρός μέν οὖν τό 'μορφωτικαῖς' τό πλάσεων ἀποδοτέον, πρός δέ τό 'συνθέσει' τό ἁπλᾶς καί ἀτυπώτους.
(≡14Ε_204≡> Ὑλαία: Ὑλαίαν χειραγωγίαν φησί τό διά τῶν ὑλικῶν λεγομένων πρός τήν ἔννοιαν ἀνάγεσθαι τῶν ὑπέρ αἴσθησιν.
Φαινόμενα: Φαινόμενα δέ κάλλη τάς τῶν ἱερῶν οἴκων διακοσμήσεις λέγει, καί διεξοδικάς μαθητείας τάς τῶν ἁγίων Γραφῶν ἀναγνώσεις· διακοσμήσεων δέ τάξεις τούς τῶν ἱερέων βαθμούς. Σημείωσαι δέ, ὅτι τά ὁρώμενα κάλλη εἰκόνες εἰσί τῶν ἀοράτων διακόσμων, ὡς δηλοῖ καί ὁ Ἀπόστολος ἐν τῇ πρός Ἐβραίους, τά περί τῆς σκηνῆς θεωρῶν, καί Μωϋσῆς ἀκούων, «πάντα κατά τόν τύπον τόν δειχθέντα σοι ἐν τῷ ὄρει ποίησον».
Τάς διεξοδικάς: Διεζοδικαί εἰσι μαθητεῖαι αἱ διά τῶν ὁρωμένων καί διά πραγμάτων πλατύτεραι ἀποδείξεις τῶν νοητῶν ἑνιαίως καί ἀθρόως ταῖς νοήσεσιν ἐπιβαλλόντων.
Ἕξεως: Ἐκεῖ ἕξεις εἰσί τά θεῖα διατάττουσαι· ἕξις δέ ἐστι ποιότης ἔμμονος. Ἐνταῦθα δέ καί ἐκκλησιαστικαί τάξεις τάς ἕξεις, ἅτε ἀσωμάτους, ἐξοικονίζουσιν· αἱ γάρ ἕξεις ἀσωμάτων εἰσί. Σημειωτέον, ὅτι ἡ παρ ' ἡμῖν τοῖς ἀνθρώποις τελουμένη ἱερατική μυσταγωγία μίμησίς ἐστι τῆς οὐρανίου ἱεραρχίας.
Ὑπερκοσμίως: Τό ὑπερκοσμίως οὐκ αἰσθητῶς νοητέον, ἀλλά νοητῶς καί ὑπέρ τόν καθ' ἡμᾶς κόσμον.
Ἱερογραφικαῖς: Τουτέστιν ἐν τοῖς ἱερῶς περί αὐτῶν συντεθεῖσι λόγοις ἐν ταῖς Γραφαῖς.
Ἡμᾶς ἀνάγοι: Σημειωτέον, πῶς ἀναγόμεθα εἰς θεολογίας, καί ὅτι ὁ Χριστός ἡμᾶς ἀνάγει.
Ἀκρότητας: Οὐδέν ὡς ἔτυχεν ὠνόμασται παρά τοῦ μακαρίου τούτου, ἀλλά πολυμαθῶς καί κυρίως μετά τῆς εὐσεβείας· ἐπειδή οὖν τήν παρ' ἡμῖν ἱεράν διάταξιν διά συμβόλων ὑλαίων καί ἐξοδικῶν καί πλάσεων εἶπε τελεῖσθαι πρός τόν ἡμῖν ἐφικτόν τύπον, οὖσαν καί μίμημα τῆς παρ' ἀγγέλοις ἱερᾶς διακοσμήσεως, (≡14Ε_206≡> εἰκότως τήν παρ' ἐκείνοις ἱεροφαντίαν ἀκρότητα κέκληκεν· ἀκρότητα γάρ εἱώθασι καλεῖν οἱ περί ταῦτα σχολάσαντες ἑκάστης οὐσίας τό καθαρώτατον καί ἐξ οὗ ἤρτηται προσεχῶς, τουτέστιν ἐχομένως, ἡ οὐσία· ὡς φέρε εἰπεῖν, ψυχῆς ἀκρότης ὁ νοῦς αὐτῆς ὁ καθαρώτατος, καί ἔρωτος ἀκρότης ὁ τῶν ἀναβεβηκότων καί θειοτάτων διάπυρος ἔρως· καί τῆς καθ' ἡμᾶς οὖν ἱεραρχίας καί μυστηριώδους διακοσμήσεως ἀκρότης τό καθαρώτατον αὐτῆς, ἐξ οὗ ἀνῆπται, καί τό ἐγγύς συντεῖνον ἀϋλίας· τό οὖν ἀκραιφνέστατον ἐν ἡμῖν σύμβολον, ἡ ἀκρότης τῶν ἀτυπώτων καί ἁπλῶν καί ἀσωμάτων μυστηρίων, ᾖ ἡ ἱεραρχία συναπτομένη ἐπιβατεύει, οἱονεί τῇ παρά ἀνθρώποις ἱεροφαντίᾳ· καί διά τῶν εἰκόνων ἀνάγει ἐπί τά καθαρά θεάματα τῆς νοητῆς τελετῆς ἀκρότητος λεγομένης εἰκότως τῶν ἐνθάδε σωματικῶν τε καί ὑλοειδῶν.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'

§ 1. α'. Ἐκφαντορίαν: Ἐκφαντορίαν λέγει τήν ἐξάγγελσιν· πρόδηλον δέ, ὅτι τήν διά συμβόλων καί τύπων, ἅτινα καί πλάσματα εἶπεν· ἁπλότητα δέ τό τῆς φύσεως ἄϋλον.
β'. Ἠπίστατο γάρ, ὅτι ἀνυμνῶν τούς ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἱερούς νόας, ὡς αὐτός φησι κατά τήν Γραφήν, ἀνάγκην εἶχεν εἰπεῖν περί ζώων θηριομόρφων καί ἀετῶν καί τῶν ἄλλων οἷς ἀπεικάζουσιν αἱ θεῖαι Γραφαί τάς ἀρχαγγελικάς δυνάμεις· λέγει γάρ· «ἵνα μή καί ἡμεῖς, ὡς οἱ πολλοί, νομίζωμεν ἀνιέρως μή ἔχειν ἐξήγησιν τάς τῶν πολυπροσώπων καί πολυπόδων τάξεις ἐν οὐρανοῖς»· ταύτας οὖν διασαφῆσαι προῄρηται κατά τήν τῶν ἱερῶν λογίων ἐκφαντορίαν.
(≡14Ε_208≡> Ἀτεχνῶς: Μεγάλως, ἤ παντοίως, ἤ ἀληθῶς, ἤ ἁπλῶς.
γ'. Ποιητικαῖς: Ὅτι καί ποιητικαῖς τισι πλάσεσιν ἐχρήσατο ἡ Γραφή πρός χειραγωγίαν τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, ἀλλ’ ὡς οὐ δυναμένης τήν τῶν μειζόνων παραλαβεῖν διδασκαλίαν· ἐοικέναι γάρ τά οὐράνια σύμβολα τοῖς παρά ποιηταῖς φανταζομένοις, ὡς ὁ ἱερός ἀνήρ οὗτός φησι (ποιητάς δέ νόησον ἤ τούς παρ' Ἕλλησι θαυμαζομένους, οἷον Ὅμηρον, Ἡσίοδον, καί τούς ἑξῆς), ἤ ποιητικαῖς ὡσανεί πλαστικαῖς ὑποτυπώσεσιν. Εἰδυῖα γάρ ἡ τοῦ Θεοῦ σοφή συγκατάβασις τόν ἡμέτερον νοῦν ἀσθενῆ καί πρός ὑφηλοτέραν θεωρίαν ἀνεπιτηδείως ἔχοντα, ἀναγωγήν αὐτῷ συμφυῆ πλασαμένη, οὕτω τάς ἀρχαγγελικάς εἰς φανερόν ἤγαγε διακοσμήσεις, οὐχ ὅπως ἔχουσι τῇ ἀληθείᾳ διασαφήσασα, ἀλλ' ὅπως ἡμεῖς δυνάμεθα καταλαβεῖν· μηδέν οὖν ἀνοίκειον φαντάζου τῶν οὐρανίων.
§ 2. Συνθέσεις: Συνθέσεις φησί τάς εἰρημένας πλάσεις καί σχηματοποιίας.
Ἐφ' ἑαυτῶν: Ἐφ' ἑαυτῶν, τουτέστιν ὡς ἔχουσι φύσεως, ἄγνωστοι ἡμῖν, φησί, καί ἀθεώρητοι ὑπάρχουσιν.
Ἀπότομον: Ἀπότομον, οἶμαι, λέγειν αὐτόν τήν ξένην, καί οἷον τῶν συνήθων ἀποτετμημένην ὁδόν καί πλάσιν· διό καί σκηνήν αὐτήν ὀνομάζει, σαφηνίζων οὐκ ἀληθεῖς εἶναι τάς ἀναγεγραμμένας τῶν ἁγίων ἀγγέλων μορφάς· οὔτε γάρ τῇ ἀληθείᾳ τοιοῦτοί εἰσιν, οἵους αὐτούς ἡ ἱερά παραδίδωσι Γραφή, ἀλλ’ ἵνα ἡμεῖς ἐφικώμεθα τῆς μεγαλειότητος αὐτῶν. Αὐτός δέ ὁ θεῖος Διονύσιος πειρᾶται συμβάλλειν τά εἰρημένα περί αὐτῶν καί δεικνύειν, ὅτι δυνατόν δι' ἀναπτύξεως οὕτω νοεῖν τάς ἀγγελικάς διακοσμήσεις, ὡς εἴρηται.
Ἀΰλων ποσῶς: Ποσῶς ἀΰλων, τουτέστιν μερικῶς οὐ γάρ (≡14Ε_210≡> πάντῃ ἀΰλων· ὑπερκειμένας δέ οὐσίας οὐρανόν καί τά κατ' οὐρανόν λέγει, οἷον ἀστέρας· τό γάρ λεπτομερέστατον αὐτῶν καί μονοούσιον ἐγγύς ἐστί πως ἀϋλίας.
Θεοειδέσιν: Θεοειδεῖς ἁπλότητάς φησι τάς νοητάς οὐσίας· ἄϋλοι γάρ οὐσίαι καί ἀσύνθετοι πάντως εἰσίν, οὐκ οὖσαι κρᾶμα καί σύγκριμα τῶν στοιχείων· τά γάρ σώματα ἐκ τούτων, ἐκεῖνοι δέ ἀσώματοι.
Ἐνιζάνον: Ἐγκαθίζον καί ἐναπομένειν ποιοῦν.
Λεοντείων: Αὕται αἱ μορφαί τῶν θείων καί ἁγίων χερουβίμ καί παρά τῷ θείῳ Ἰεζεκιήλ καί παρά τῷ θεσπεσίῳ Ἰωάννῃ ἐν τῇ Ἀποκαλύψει ἀνεγράφησαν.
Ἐσμῶν: Ἐσμός ἐστι τό συμπεπληρωμένον πλῆθος.
Καί τό ὀρνιθείας. Οἷον ὀρνιθοειδοῦς μορφῆς καί ἐξ ὀρνίθων.
Ζώων: Ζῶα ἄλλα φησίν, οἷον ἵππους, ἡμιόνους, καί τά τοιαῦτα, ὕλας δέ ἀτιμοτέρας, οἷον θρόνους ὡς ἐκ ξύλων, καί τροχούς, καί ρομφαίας ἐκ σιδήρου, ὡς τήν ρομφαίαν τήν ἐξεσπασμένην ἐπί τόν Βαλαάμ, καί ἥν εἶδεν ὁ Δαβίδ, ὡς ἐν ταῖς Βασιλείαις εἴρηται, βιβλίῳ β', καί ἅρματα ὡς ξύλινα.
Ἐμπαθές: Ἐμπαθές λέγει, ἐπειδή τό λεοντόμορφον θυμικόν τι σημαίνει, καί τό μόσχειον εἴδος ἐπιθυμητικόν, ἅτινα πάθη καί μεγάλα ὑπάρχουσιν. Ὁμοιότητας δέ φησι τάς ὁμοιωτικάς ὑπονοίας· τοιγαροῦν λέγει ὁ Ἰεζεκιήλ, ὡς ὁμοίωμα ἑωρακέναι τοῦ θρόνου· καί ὁμοίωμα λέοντος, ὅπερ δηλοῖ τήν πλασματώδη τῶν δοκούντων φαντασίαν· διό κἀνταῦθα εἴρηται, 'ἀνόμοιοι ὁμοιότητες'· οὐ γάρ πάντας ὁμοίους ὁρᾷ ὁ προφήτης, ἀλλά τούς μέν τοιώσδε, τούς δέ τοιώσδε· ἀλλά καί ἀνόμοιοί εἰσι παντελῶς, οἷς δοκοῦσιν εἶναι ὅμοιοι· οὐδέν γάρ λέοντος ἤ μόσχου ἤ τῶν ἑξῆς ἀληθῶς ἔχουσι· τί δέ δηλοῖ τό ἀνόμοιον, ἐν τοῖς ἑξῆς εὑρήσεις.
(≡14Ε_212≡> Ἀλλ' ἡ: Ἀπολογητικῶς.
α'. Ὡς μήτε εἰς τά θείας: Ἐπαγγέλλεται διά τῆς ἰδίας ἑρμηνείας δεικνύειν ἑκάτερον, ὡς μήτε δόξαι ὑβρίζεσθαι τά οὐράνια, μήτε ἡμᾶς εἰς χαμαιζήλους ταπεινότητας ἐμπαγῆναι περί τῶν ἐν ἀγγέλοις λεγομένων ζώων.
β'. Εἰκότως προβέβληνται: Διά τί σύμβολα τῶν ἀτυπώτων οἱ τύποι καί τῶν ἀμορφώτων αἱ μορφαί, ἐνταῦθά φησιν.
Ἀσχηματίστων: Ἀντί τοῦ ἀμορφώτων.
γ'. Ἀμέσως: Τουτέστι μή διά μέσων τῶν τύπων, ἀλλ’ ἀθρόως καί κατά πρώτην ἐπιβολήν· τό δέ 'προτείνουσι ' ταὐτόν ἐστι τῷ προτιθέασι, καί προβάλλονται.
δ'. Μορφώσεις: Σημείωσαι, ὅτι τά ἀσώματα ἀμόρφωτά εἰσιν· ὅταν οὖν ἀκούσῃς περί τοῦ ὑπερουσίου, «ὅς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων», τό ἀπαράλλακτον πρός τόν ἑαυτοῦ Πατέρα νόησον· τοῦτο γάρ δηλοῖ καί ἡ εἰκών τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου καί τό, «ὁ ἑωρακώς ἐμέ, ἑώρακε τόν Πατέρα», Οὕτω καί ὁ ἅγιος Βασίλειος ἑρμηνεύει ἐν τῷ πρός τόν οἰκεῖον ἀδελφόν λόγῳ τῷ περί διαφορᾶς οὐσίας καί ὑποστάσεως.
§ 3. Ὡς διττός ἐστι τῆς ἱερᾶς: Ὅτι κατά δύο τρόπους ὑμνεῖται τό θεῖον· ἤ ὡς ὅμοιον πᾶσι· πάντα γάρ ἐν αὐτῷ συνίσταται· ἤ ὡς ἀνόμοιον· οὐδέν γάρ ἐστι τῶν ὅλων.
Διά τῶν ἀνομοίων: Ὅτι δι' ὁμοίων καί ἀνομοίων πλάττονται οἱ τύποι· καί πῶς πλάττονται, ὧδέ φησιν.
Ποτέ μέν ὡς λόγον: Κατά τι λέγεται λόγος καί νοῦς ὁ Θεός· ἐν τῷ, «τίς ἔγνω νοῦν Κυρίου;», καί ἐν τῷ, «καί ἐγένετο λόγος Κυρίου πρός με λέγων», καί τά ἑξῆς. Λογιότητα δέ φησιν ἐπί τοῦ Θεοῦ, οὐχ ὅτι λογικόν θέλει δηλῶσαι τόν Θεόν, ὡς μετέχοντα (≡14Ε_214≡> λόγου (τοῦτο γάρ ἐμφαίνει), ἀλλ’ ὅτι αὐτολογιότης ἐστίν, ὅλος λόγος ὤν· οὐσίαν δέ λέγουσιν ἐπί Θεοῦ, ὅταν εἴπωσιν· «ἐγώ εἰμι ὁ ὤν, καί ὁ ὤν ἀπέσταλκέ με· σύ δέ ὁ αὐτός εἶ»· ἀπό γάρ τοῦ εἶναι καί τοῦ ὄντος ἡ οὖσα, καί τό παράγωγον οὐσία, ἡ ὕπαρξις.
Καί ζωήν: Ὅτι οὔτε ζωή, οὔτε φῶς, οὔτε νοῦς, οὔτε οὐσία κυρίως λέγεται ὁ Θεός, ἀλλ’ αἰτιολογικῶς· ἔστι γάρ καί ὑπέρ ταῦτα καί οὐχ οἷα ταῦτα.
Ἀόρατον αὐτήν: Ὅτι τά κατά ἀπόφασιν λεγόμενα ἐπί Θεοῦ, οἷον ἀόρατος, ἄπειρος, καί τά τοιαῦτα, ἀνόμοιά εἰσι· δηλοῦσι γάρ οὐ τί ἐστιν, ἀλλά τί οὐκ ἔστιν ὁ Θεός· οὕτω καί ὁ θεολόγος Γρηγόριος.
Ἀνόητον: Ἀνόητόν φησιν οὐ τό ἠλίθιον, ἀλλά τό μή νοούμενον ὑπό τινος· ἀόριστος δέ ὁ Θεός, ὡς ὅρῳ μηδενί ὑποπίπτων, ἀλλ’ αὐτός πάντων ὅρος ὤν καί τά πάντα ἐν ἑαυτῷ ὁρίζων, ὅρῳ δέ οὐχ ὑποπίπτει· διότι οἱ μέν ὅροι ἐκ τῶν καταφάσεων σύγκεινται, αἱ δέ καταφάσεις ἐπί Θεοῦ ἀνάρμοστοι, ὡς ψευδόμεναι· ὑπέρ γάρ ταύτας ὁ Θεός, ὡς οὐκ ὤν οὐσία, ἀλλ' ὑπέρ οὐσίαν.
Αἱ ἀποφάσεις: Οὐ μόνον ἐπί Θεοῦ, ἀλλά καί ἐπί τῶν θείων ἀπάντων, τουτέστιν ἐπί τῶν μετᾴ Θεόν νοητῶν πάντων, καί τάς ἀποφάσεις ἀληθεῖς εἶναί φησι, καί τάς καταφάσεις ἀναρμοδίους. Ἀναρμόδιοι μέν οὖν εἰσιν αἱ καταφάσεις, ὅταν εἴπωμεν ἤ τόν Θεόν ἤ τάς νοεράς δυνάμεις, ζωήν ἤ φῶς· οὔτε γάρ ζωή τοιαύτη τίς ἐστιν, ὡς διά εἰσπνοίας καί ἐκπνοίας ζῇν, οὔτε φῶς τό φαινόμενον καί ποιοῦν ὁρᾶσθαι τά προκείμενα, ἀλλά ἀνώτερόν τι τούτων. Αἱ δέ ἀποφάσεις αἱ διά ἀρνήσεων ποσῶς ἐπί τῶν νοητῶν οἰκειότεραι λέγομεν γάρ, ὅτι ἀόρατοι, (≡14Ε_216≡> καί ὅτι οὐχ ὑποπίπτουσι θέᾳ, νοοῦμεν· τί δέ ἐστιν αὐτό τό μή φαινόμενον, οὔτε πολυπραγμονεῖν, οὔτε παριστᾷν δοκεῖ ὁ λόγος· καίτοι τό ζωή καί φῶς δοκεῖ σημαίνειν τί ἐστι, καί ταῦτα μηδόλως δηλοῦν τί ἐστι Θεός.
Τιμῶσι τοιγαροῦν: Ὅρα πῶς καλῶς ἀπελογήσατο, διά τί ζώων μνήμην ἔχειν τά οὐράνια, ἤτοι εἰκόνας· ὥσπερ γάρ ὁ ἐπί πάντων Θεός οὐδέν ἐν τοῖς πᾶσιν ἔχει ὁμογενές, καί διά τοῦτο εἰκότως οὐδέν τῶν πάντων αὐτοῦ ἐστι δηλωτικόν, ἀλλά λοιπόν ἄλλῃ μεθόδῳ θεολογοῦμεν, λέγοντες, τί οὐκ ἔστι Θεός, ὅπερ καλεῖ διά τῶν ἀνομοίων, οὕτω καί ἐπί τῶν οὐρανίων δυνάμεων, αἵ μετά Θεόν εἰσι, τεχνικῶς ἐποίησαν οἱ θεολόγοι, μηδενί τῶν νοητῶν αὐτάς ὁμοιώσαντες, ἀλλ’ ἐκ τῶν αἰσθητῶν, ἅπερ καλεῖ ἄτιμα, τήν τούτων λαβόντες ἐμφέρειαν, τοῦτο πρός τιμήν αὐτῶν πεποιηκότες, ἵνα πλασματώδης καί οὐκ ἀληθής γένηται τούτων ἡ μίμησις εἰ γάρ ὁ λεοντόμορφος λεγόμενος καί πολύπους καί πολύπτερός ἐστι καί λογικός καί ἄϋλος, πῶς οὐ δῆλον, ὅτι ὑπερκοσμίως ὑπερβέβηκε τά ὑλικά καί παρ' ἡμῖν νοούμενα;
Εἰς μέν γάρ τάς τιμιωτέρας: Ἰδού καί ἕτερος λογισμός, δι' ὅν τοιαύταις ὁμοιότησιν ἡ Γραφή περί τῶν οὐρανίων ἐχρήσατο· εἰ γάρ τιμιωτέροις ἐχρήσατο πλάσμασιν, οἷον χρυσοειδεῖς ἤ ἐπαστράπτοντας λέγουσα εἶναι τάς θείας δυνάμεις, πάντως ἄν ἐπείσθησαν οἱ ἀκούοντες ἐκ τῶν παρά ἀνθρώποις τιμιωτέρων τό πιστόν λαμβάνοντες· νῦν δέ τά ἀπεμφαίνοντα καί αἰσχράς εἰκόνας παρενέβαλεν, ἵνα, ἀκριβῶς εἰδότες, ὅτι οὔκ εἰσι τά τοιαῦτα, ζητήσωμεν τήν ἀλήθειαν τῶν ὄντων.
Ἀβλαβῶς: Αἱ γάρ λεγόμεναι πυρός φλόγες θεῖαι οὐσίαι οὐ καυστικαί, ἀλλά ζωτικαί εἰσιν.
Αἰσχράς: Πῶς γάρ οὐκ αἰσχρόν τό ἐξ ὑλικῶν εἶναι τά σύμβολα τῶν νοητῶν;
(≡14Ε_218≡> Θεάματα: Θεάματα λέγονται τά μετά θαύματος ὁρώμενα.
Καί γάρ ὁ θυμός. Ὅτι οὐχ ἁπλῶς ἀλογίας ἔμπλεως ἡ θυμοειδής κινησις, ἀλλ’ ἐπί τῆς ἀλόγου φύσεως. Ἀναγνωστέον τόν τελευταῖον λόγον τοῦ βιβλίου, ὅν εἶπεν εἰς τήν ὀπτασίαν τῶν ἁγίων χερουβίμ· ἐκεῖ γάρ καί ταῦτα πάντα πλατέως διαγεγύμνασται.
Τό μηδέ ἕν τῶν ὄντων: Σημείωσαι, ὅτι οὐδέν τῶν ὄντων ἐστέρηται τῆς τοῦ καλοῦ μετουσίας· σημειωτέον οὖν τί νοεῖται ὁ θυμός ἐπί τῶν ἀλόγων, καί τί ἐπί τῶν λογικῶν, καί τί ἐπιθυμία ἑκατέρων.
Λογιότητα: Σημειωτέον, ὅτι καί ἐπί ἀγγέλων λογιότητα λέγει· ἀμείλικτον δέ, ἤτοι ἀνένδοτον καί ἀχαύνωτον.
Ἐπιθυμίαν: Ὅτι ἡ ἐπιθυμία τῶν νοητῶν ἔρως ἄσχετός ἐστι περί τόν Θεόν, ὅπερ καλεῖ ἀϋλίαν.
Διά τόν ἀμιγῆ: Ἀμιγῆ φησι τόν καθαρόν καί εἰς οὐδέν ἕτερον ἐσχολακότα· ὁ γάρ θείῳ ἔρωτι περιδεδραγμένος ὅλος ἐστίν αὐτοῦ, καί εἰς τό ἐφετόν μόνον ἀνατείνεται, παρά μηδενός κωλυόμενος μεταβατικοῦ καί σωματικοῦ λόγου. Ἀλογίαν δέ φάσκοντες εἶναι ἐν ταῖς ἀσωμάτοις οὐσίαις, οὐκ ἀνοησίαν αὐταῖς ἐνυβρίζομεν ἐν τῷ διά τῶν λεοντείων μορφῶν καί τῶν μοσχείων καί τῶν ὀρνιθείων, ὡς ἐπί τοῦ ἀετοῦ, ἀλόγων τύπους καί σύμβολα λέγειν, πρέπειν τοῖς οὐρανίοις τάγμασιν, ἀλλά μυστικῶς τό ἐξηλλαγμένον τοῦ κατ' ἐκείνους λογικοῦ πρός τό καθ' ἡμᾶς σημαίνομεν· ἡμεῖς γάρ τό λογικόν παριστῶμεν διά τοῦ τῆς γλώττης ὁργανικοῦ καί τῶν φωνητικῶν τύπων, τύπτοντες τόν ἀέρα τῷ διαλεκτικῷ καί τοῦ λόγου μεταβαίνοντος ἐξ ἡμῶν εἰς τάς τῶν ἀκροωμένων ἀκοάς ἐκ σώματος εἰς (≡14Ε_220≡> σῶμα, καθά φησι καί ὁ θεῖος Βασίλειος ἐν τῷ περί τοῦ, Πρόσεχε σεαυτῷ, λόγῳ· ἐκεῖ δέ οὐχ οὕτως, ἀλλ’ ἐν ἀσωματίᾳ τυγχάνοντες καί εἰς ἀλλήλους χωροῦντες καί ἀποχωροῦντες, παντός λόγου τρανότερον τάς ἀλλήλων νοήσεις κατοπτεύοντες, ἀλλήλοις ὥσπερ διαλέγονται, διά σιγῆς τοῦ λόγου μεταδιδόντες ἀλλήλοις.
Ἀπόκλισιν: Ἀντί τοῦ ἀπόνευσιν.
α'. Μεταβατικοῦ: Μεταβατικός ὁ ἡμέτερος λόγος ὁ προφορικός, ὡς ἀπό τοῦ λέγοντος διαβαίνων πρός τόν ἀκούοντα· σωματικοῦ δέ πρός ἀντιδιαστολήν τοῦ ἐνδιαθέτου· οὗτος γάρ οὔτε σωματικός, οὔτε μεταβατικός.
β'. Ὕλης: Ἀτιμοτάτην ὕλην φησί τήν σωματοειδῆ ἅπασαν φύσιν, πρός ποικίλα εἴδη ἔμψυχά τε καί ἄψυχα καί λοιπά ὑπό Θεοῦ διακοσμηθεῖσαν· νοεράν δέ εὐπρέπειαν τά περί Θεοῦ λεγόμενα, ὧν μετρίας καί ἀμυδράς εἰκόνας ἐν τοῖς οὖσιν εὑρίσκομεν, οἷον τό ἁπλῶς εἶναι, τό ζῇν, τό αἰσθάνεσθαι, καί τά ὅμοια.
γ'. Ὅτι μέν ἐκ Θεοῦ καί ἡ ὕλη πᾶσα τήν ὕπαρξιν ἔσχεν, οὐδείς σοφός ἀντερεῖ λόγος· φέρει δέ καί αὐτήν ἐν ἑαυτῇ ἀποδείξεις τοῦ ἐκ Θεοῦ καί παρῆχθαι καί διακεκομῆσθαι· πᾶσα γοῦν ἐξ ὕλης διακόσμησις ἀμυδρά τινα καί σκιώδη ἀπηχήματα τῶν νοερῶν ἔχει· ὥσπερ γάρ ἐπιτήδεια τά νοερά εἰς ὑποδοχήν, ὡς ἐφικτόν, τῶν ἐκ Θεοῦ προνοητικῶν προόδων, καί ζωή ὄντα, ζωοῦνται παρά τοῦ ὑπέρ πᾶσαν ζωήν ὄντος Θεοῦ, καί δυνάμεις ἔχουσιν εἰς εὐεργεσίαν ἐνεργητικάς, καί κίνησίν τινα ὑπερκόσμιον· οὕτω καί τά ὑλαῖα πάντα ὁμοῦ τε καί κατά μέρος, τήν τε πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ οἰκείως ἑαυτοῖς δέχεσθαι, ἐπιτηδείως ἔχουσιν, καί ζωοῦσθαι, καί ζωή γίνεσθαι δύνανται, ὡς τό, «ἐξαγαγέτω ἡ γῆ ψυχήν ζῶσαν», καί αὖθις, «ἐξαγαγέτω τά ὕδατα ἐρπετά ψυχῶν ζωσῶν»· ἀλλά καί δυνάμεις εὐεργετικάς τοῖς ἀπό γῆς πνέουσιν, ὡς δηλοῦσιν αἵ τε διά βοτανῶν καί τῶν (≡14Ε_222≡> μεταλλικῶν ὠφέλειαι, καί κίνησιν δέ κατάλληλον τά ὑλαῖα ἔχει τήν εἰς γένεσιν προϊοῦσαν καί φθοράν, καί τάξιν δέχεται τήν παρά τοῦ Θεοῦ ἐπιτεθεῖσάν τε καί ἐπιτεθησομένην. Ἀλλά καί φωτίζεσθαι πέφυκε παρουσίᾳ νοερῶν δυνάμεων, ὡς ἐπί τοῦ κατά τήν ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου ἀστράπτοντος ἀγγέλου καί φωτίζοντος τό περιέχον. Ἔχει δέ ταῦτα ἡ ὕλη πάσχουσα, οὐ μήν ὡς τά νοερά ἐνεργοῦντα· διό κατ' ἔσχατον ἀπήχημα λέγεται ταῦτα ἔχειν· τί δέ ἐστιν ἀπήχημα ἔσχατον ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων λόγῳ σαφηνίσω ἐν κεφαλ. δ'.
Καί τῶν αὐτῶν: Σημείωσαι, ὡς πᾶσαν τήν ὕλην οὐ φησί νοεράν· οὐκοῦν καί οἱ ἀστέρες ἄψυχοι· οὐ γάρ ἔχουσι νοῦν. Εἰ καί τά αὐτά ὀνόματά φησιν, ἀλλ’ οὐχ ὁμοίως λαμβάνονται· πρός τήν φυσικήν δέ ἰδιότητα τοῦ ὑποκειμένου καί ὁρίζονται καί νοοῦνται.
§ 5. Θεαρχικαῖς: Τουτέστι τοῖς περί Θεοῦ νοήμασι.
Τῶν φαινομένων τιμίων: Σημείωσαι τίνα καλεῖ τίμια, ὡς ἥλιον καί τούς ἀστέρας, καί τίνα μέσα, πῦρ καί ὕδωρ, καί τίνα ἔσχατα, ὡς μύρον, καί τίνα ἄτιμα, ὡς θηρία καί σκώληκας· καί ὅτι ἐπί Θεοῦ καί τά θηριώδη σύμβολα εἴρηται καί τά ἐξ ὕλης, καί τά τίμια δέ καί τά μέσα καί τά ἄτιμα.
Ἥλιον: Ἥλιον δικαιοσύνης Μαλαχίας ὁ προφήτης ὀνομάζει, ὁ δέ θεῖος Πέτρος ἐν τῇ καθολικῇ αὐτοῦ ἐπιστολῇ, «ἕως οὗ φωσφόρος ἀνατείλῃ ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν», καί τά ἑξῆς· οὗτος γάρ ἐστιν ὁ ἑῷος ἀστήρ. Ὁ δέ Μωϋσῆς, «ἐν τῇ βάτῳ πῦρ», φησίν, «οὐ κατακαῖον, ὅ ἐστιν ἀβλαβῶς φωτίζον. Ὁ δέ Ἰερεμίας ὕδωρ λέγει· «ἐμέ ἐγκατέλιπον πηγήν ὕδατος ζῶντος», καί ἄλλοι δέ ἄλλα· καί ὁ Κύριος, «ποταμοί ἐκ τῆς κοιλίας αὐτοῦ (≡14Ε_224≡> ρεύσουσιν ὕδατος ζῶντος»· ὁ δέ Σολομῶν ἐν τῷ Ἄσματι τῶν ἀσμάτων μύρον φησί· «μύρον ἐκκενωθέν ὄνομά σου». Ἐν δέ τοῖς δώδεκα προφήταις Ὠσηέ καί Μιχαίας τά εἰρημένα ὧδε θηρία καταλέγουσιν ἐν τοῖς περί Θεοῦ προφητευομένοις, ὁ δέ Δαυίδ σκώληκα αὐτόν λέγει· «ἐγώ εἰμι σκώληξ καί οὐκ ἄνθρωπος», ἐκ προσώπου τοῦ Κυρίου ἤ σκώληκι αὐτόν παρείκασεν, ὡς μή ἀπό σπέρματος γεννηθέντα, ὡς ἡμεῖς, ἀλλά σπέρματος χωρίς, ὡς οἱ σκώληκες, οἵτινες οὐκ ἀπό σπέρματος τίκτονται, ἀλλ’ ἀπό γῆς ἤ ἀπό σήψεως· τό γάρ, «ἐγώ εἰμι σκώληξ καί οὐκ ἄνθρωπος», ὡς ἐκ προσώπου τοῦ σαρκωθέντος Θεοῦ λέγεται, εἰ καί μή, κατά τήν θεότητα λαμβανόμενον, ἀλλά κατά τό φαινόμενον ταπεινόν τῆς σαρκός. Θεοσόφους ὑποφήτας τούς προφήτας φησίν. Τινά γάρ ἀγάλματα ἤδη προπαρέθηκεν ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων λόγῳ.
Ἀγαλμάτων: Τίνα δηλοῦται ἐναποκείμενα ἀγάλματα, τοῖς λεγομένης ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων λόγῳ ἐν τῇ ἀρχῇ τοῦ θ' κεφαλαίου δεδήλωται.
Ἀπηχημάτων: Ἔσχατα τῶν τοῦ Θεοῦ ἀπηχημάτων ἐν δημιουργίᾳ φησίν, ἅ προεῖπεν ἀτιμότερα τῶν ὑλαίων διακοσμήσεων. Πῶς δέ ταῦτα λέγονται ἔσχατον ἀπήχημα, ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων λόγῳ, κεφαλαίῳ δ', λεχθήσεται ἡμῖν πλατύτερον.
Εἰ μή τό δυσειδές: Τό δυσειδές τό θηριόμορφον νόησον καί κτηνῶδες, ὅ περί τῶν ἀγγέλων φησίν ἡ Γραφή· τό δέ 'ἐκφαντικῆς' σημαίνει τῆς φανεροποιοῦ, ἤγουν τῆς ἐκφαινούσης.
Ἀγγελοειδεῖς: Καλῶς τάς τυπικάς εἰκονογραφίας, ἅς καί προεῖπεν, οὐκ ἀγγελικάς, ἀλλ’ ἀγγελοειδεῖς ὠνόμασεν· οὐ γάρ αὐτῶν τῶν ἀγγέλων, ὡς εἰσίν, αἱ εἰκόνες ἐγράφησαν, ἀλλ’ ἔμφασίν τινα εἰδοποιίας ἀσωμάτων ὑπεμφαίνουσιν, ὡς ἐξηγήσατο αὐτός ἑαυτόν.
(≡14Ε_226≡> Ἀφορίσασθαι: Τό ἀφορίσασθαι εἴωθε λέγειν ἐπί τῶν διακεκριμένως ὁριζομένων καί διασαφουμένων.
Οἰόμεθα: Κατά κοινοῦ τό οἰόμεθα· ἵνα εἴη, οἰόμεθα ἱεραρχίαν εἶναι, καί τίνα οἰόμεθα ὀνήνασθαι, τουτέστιν ὠφελεῖν δύνασθαι τούς ἱεράρχας διά τῶν ἱερῶν τελετῶν.
Σύ δέ, ὦ παῖ: Πῶς παῖδα καλεῖ τόν θεῖον Τιμόθεον ὁ μέγας Διονύσιος, ζητητέον· ἤ γάρ, ὡς οἶμαι, ἅτε προβεβηκώς αὐτόν τοῖς ἔτεσι, τοῦτό φησι, καί τῇ φιλοσοφίᾳ προέχων, ὡς καί προερωτᾶσθαι παρ' αὐτοῦ, καθά δηλοῖ τά μετά χεῖρας συγγράμματα κἄν γάρ πρό τοῦ θείου Διονυσίου ἐπίστευσεν ὁ ἅγιος Τιμόθεος, ὡς αἱ Πράξεις τῶν ἁγίων ἀποστόλων δηλοῦσιν, ἀλλ' οὖν τήν ἔξω παιδειαν ἱκανώτερος ἦν ὁ μέγας Διονύσιος· ἤ παῖδα καλεῖ αὐτόν, ὡς μιμούμενος τόν Κύριον λέγοντα, «παιδία, μή τι προσφάγιον ἔχετε;», ἤ ἐπειδή τούς κατά Θεόν ἀκακίαν ἀσκοῦντας παῖδας ἐκάλουν, ὡς καί Παπίας δηλοῖ βιβλίῳ πρώτῳ τῶν Κυριακῶν ἐξηγήσεων, καί Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς ἐν τῷ Παιδαγωγῷ.
Πληθύος: Πρός τό πληθύος τό ἑνοειδῆ ἐπήγαγε· τά μέν γάρ ἅγια ἑνοποιεῖ, τά δέ βέβηλα καί τῆς ἁμαρτίας ὄντα εἰς πολλά διά τῆς διαιρέσεως πληθύνει. Τοῦτο γοῦν νῦν καλεῖ πλῆθος, τό οἱονεί βέβηλον.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ'

Ἔστι μέν ἱεραρχία: Ὅρος ἱεραρχίας.
Ὡς ἐφικτόν: Ὡς δυνατόν.
Τελεταρχικόν: Ἤγουν τελειοποιοῦν.
Ἀμιγές ἐστι καθόλου: Ὁμοιότης καί ἱσότης καί ταυτότης τό ἕν καί ἑνοποιόν, ἅτε ἁπλοῦν καί ἀμιγές καί ἀσύνθετον καλεῖται· (≡14Ε_228≡> ἀνόμοιον δέ καί ἄνισον καί ἑτερότητα καί μικτόν καί ἐν μεταβολῇ τό πρόσυλόν φασι. Τό οὖν ἕν ὁ Θεός νοοῖτ' ἄν.
Θιασώτας: Θίασος μέν κυρίως ὁ χορός. Θιασώτας δέ ἐνταῦθα τούς περί τά θεῖα ἀναστρεφομένους φησί. Διειδέστατα μέν λαμπρά, διαυγῆ, ἀκηλίδωτα δέ ἀρρύπωτα.
Ἐνεργῆσαι. Ταῦτα νομίζω δηλοῦν, ὅτι οὐ χρή τινα τῶν ἐν ἱερατικῷ βαθμῷ καταλεγομένων μεῖζόν τι τῆς οἰκείας τάξεως ποιεῖν, ἀλλά τό ἐπιβάλλον τῇ οἰκείᾳ ἀξίᾳ μόνον ἐνεργεῖν καί παραδιδόναι διδάσκοντα, μή μήν ἐπιχειρεῖν εἰς τά ὑπέρ τήν ἀξίαν· οἷον, τούς πρεσβυτέρους διδάσκειν, καί τό δῶρον προσκομίζειν, οὐ μήν καί χειροτονεῖν· διακόνους διδάσκειν, οὐ μήν καί βαπτίζειν· οὐ γάρ δώσουσι Πνεῦμα ἅγιον, ὡς οὐδέ ὁ Φιλιππος ἐν ταῖς Πράξεσι τῶν ἁγίων ἀποστόλων, ὁ διάκονος, ἀλλά μήτε προσφέρειν, καί οὕτως ἐφεξῆς, ἀλλά καί τούς τελουμένους τά καθήκοντα μόνον πράσσειν, ἵνα φυλάττοιτο καλῶς τό παρά τῷ θείῳ Παύλῳ· «ἕκαστος ἐν ᾦ ἐκλήθη βαθμῷ μενέτω».
Τελεταρχίας: Τουτέστι τελειώσεως.
Τάξεσι: Κατά τό διάφορον γάρ καί ὑπεραναβεβηκός τῶν τάξεων καί τό ἐπιστημονικόν εἶναι δεῖ.
Κεκληρωμένων ἡ τελείωσις: Σημείωσαι τις ἡ τῶν ἱεραρχῶν τελείωσις, καί πῶς Θεοῦ εἰσι συνεργοί κατά τόν θεῖον Ἀπόστολον.
Τήν θείαν ἐνέργειαν: Τουτέστι τά τοῦ Θεοῦ ἔργα καί αὐτόν ἐργαζόμενον, σοφίζοντα, τελειοῦντα, καί τά ὅμοια, εἰς τούς παιδαγωγουμένους κατά δύναμιν ἐργαζόμενον.
Ἐπειδή τάξις: Σημείωσαι τήν τάξιν καί τό τῆς ἱεραρχίας ἀποτέλεσμα, καί ὅτι τούς προσιόντας δεῖ πρῶτον καθαίρεσθαι τῇ διδασκαλίᾳ τῶν διαιρετικῶν τῆς ἁμαρτίας συμφύρσεων· εἶτα φωτίζεσθαι τῇ γνώσει τῶν θεοπνεύστων Γραφῶν τά περί (≡14Ε_230≡> θεογνωσίας δόγματα, καί τότε τελειοῦσθαι τῷ τῆς παλιγγενεσίας λουτρῷ.
Τούς μέν φωτίζεσθαι. Σημείωσαι, ὅτι τό φώτισμα πρό τοῦ βαπτίσματός ἐστιν.
Ἡ θεία μακαριότης
καθαίρει,    φωτίζει,    τελειοῖ,
διδάσκουσα,    ἀνάγουσα,    θεοποιοῦσα.

Ἡ θεία μακαριότης
κάθαρσις,    φωτισμός,    τελείωσις.

Τῆς θείας μακαριότητος
οἱ μέν ἱεράρχαι,    οἱ δέ ἱεραρχούμενοι,
καθαίρουσι,
φωτίζουσι,
τελειοῦσι.    οἱ μέν
καθαίρονται,    οἱ δέ
φωτίζονται,    οἱ δέ
τελειοποιοῦνται.
Νοός: Ἰωνικῶς ἐχρήσατο, ὁ νοῦς, τοῦ νοός, οἱ νόες· φασί γάρ οἱ Ἀττικοί, ὁ νοῦς, τοῦ νοῦ, καί πληθυντικῶς οἱ νοῖ, τῶν νῶν, καί νοισί.
§ 3. Καθαρτικούς: Ἐνταῦθα περί τῶν ἱεραρχῶν αὐτῶν φησι, τά πρό τούτων περί τῶν ἱεραρχουμένων εἰπών, παραδηλῶν καί τάς τάξεις· καί ὅπως οἱ μέν καθαρτικοί ὑποβεβήκασιν, ὡς οἱ ἐπορκισταί ὄντες· οἱ δέ φωτιστικοί ἐπαναβεβήκασι τῇ διδασκαλίᾳ, οἷον οἱ πρεσβύτεροι καί οἱ διάκονοι· οἱ δέ τελεσιουργοί, οἱ τῷ βαπτίσματι Πνεύματος πληροῦντες ἁγίου, ὡς οἱ ἐπίσκοποι. Λέγει δέ ταῦτα καί κάτω ἐν τῷ Περί ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας λόγῳ.
Φυσικῶς καί ὑπερφυῶς ἐνόντα: Ὅτι φυσικῶς καί ὑπερφυῶς ἔνεστι τά πρός σωτηρίαν φωτιστικά. Καλῶς δέ τήν τάξιν διεσάφησε τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱερουργίας, οἷον ἵνα πρῶτον οἱ προσιόντες τῷ θείῳ βαπτίσματι ἀποτάττωνται καθαιρόμενοι, εἶτα φωτίζωνται τῇ διδασκαλίᾳ τῶν πρεσβυτέρων εἰς τοῦτο πεποιημένων, τοιούτους δέ εἶναι τούς καθαρτικούς ἀξίους τοῦ (≡14Ε_232≡> μεταδοῦναι ἑτέροις ἁγιότητος, καί οὕτω λοιπόν τούς ἐπισκόπους βαπτίζειν· αὐτούς γάρ καλεῖ τελεσιουργούς. Ταύτην δεῖ τήν τάξιν φυλάττεσθαι.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'

§ 1. Τό πρός κοινωνίαν: Σημείωσαι τόν λογισμόν δι' ὅν τά πάντα παρήγαγεν ὁ Θεός, ἵνα κοινωνήσωσι τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος ἀναλόγως ἕκαστον· τοῦτο γάρ δηλοῖ τό, «μοναί πολλαί παρά τῷ Πατρί»· ἕκαστος γάρ κατά τό ἴδιον ἔργον κοινωνήσει τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος· οὕτω καί Τίτος φησίν ἐν τοῖς Κατά Μανιχαίων λόγοις.
Ὄντων: Ἐνταῦθα πάντα συλλήβδην τά ἐν δημιουργίᾳ δηλοῖ διά τοῦ ὀνόματος τῶν ὄντων, καί νοητά καί ὁρατά πάντα· ἅπαντα γάρ ὁ Θεός ἐκ μή ὄντων ἐποίησεν, διά τοῦτο καί μόνον, ἵνα τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος ἀπολαύοιεν. Ἀπολαύουσι δέ διά τῆς προνοίας, ὡς ἕκαστον ἐπιτηδείως ἔχει· ἀρχή γάρ ἐστι τῆς τῶν ὄντων οὐσίας ἡ τοῦ Θεοῦ πρόνοια.
Πάντα μέν οὗν τά ὄντα: Ὅτι πάντα τά ὄντα τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας μετέχει· οὐδέ γάρ οὔτε ἐν τοῖς οὖσίν ἐστι τό μή μετέχον τοῦ Θεοῦ· ὥστε ἀνυπόστατον τό κακόν, ἐπειδή μή μετέχει τοῦ Θεοῦ κατά στέρησιν ἕξεως φαινόμενον. Ἀλλ' οὐκ αὐτό, πρωτοτύπως ὄν ἐν οὐσίᾳ· οὕτω πλατέως εἴπομεν ἄνω ἐν τῷ προσφόρῳ κεφαλαίῳ.
Τῶν ὄντων
Ἤ ἄζωά εἰσιν,    ἤ ζῶντα,    ἤ νοερά    ἤ λογικά
ἅ καλεῖ μόνον ὄντα, οἷον οὐρανοί καί γῆ    ἅ λέγει ἀλόγως ζῆν, οἷον τά ἄλογα ζῶα·    ἀσώματα, ὡς τά οὐράνια·    καί ἐνσώματα, ἅ καλεῖ καθ' ἡμᾶς.
 (≡14Ε_234≡> Οὐ γάρ ἄν ἦν: Ἐν τούτοις ὄντα τά θεῖα καλεῖ, τουτέστι τήν ἁγίαν Τριάδα, ἥτις, τῶν κτισμάτων οὖσα δημιουργός καί ἀρχή, ἤγουν αἰτία, ἐξ αὐτῶν τῶν παρ' αὐτῆς εἰς οὐσίαν ἐλθόντων μετέχεσθαι λέγεται.
Τά μέν οὖν ἄζωα: Ὅτι καί τά ἄζωα μετέχει τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ κατ' αὐτό τό εἶναι· ἄζωα δέ εἰσιν, οἷον λίθοι καί πάντα τά μή προϊόντα εἰς γένεσιν.
Ζῶντα τῆς αὐτῆς: Κατά κοινοῦ ἐπί ἑκάστου τῶν ἐπιφερομένων προσυπακούειν δεῖ, δι' ὧν προνοίας μετέχει.
Αἱ γοῦν ἅγιαι: Σημείωσαι δέ περί τῆς τάξεως τοῦ παντός, ὅτι διάφοροι αἱ τῶν ἄνω δυνάμεων οὐσίαι· λέγει δέ μόνον ὄντα ἅπερ ἐκάλεσεν ἄζωα.
Νοητῶς γάρ ἐπί τό θεομίμητον: Ὅρα ὅτι καί αἱ νοηταί δυνάμεις ἐκ προαιρέσεως κατά τό πλέον μετέχουσι τοῦ ἀγαθοῦ, ὡς πολύ ἐφιέμεναι αὐτοῦ· λέγει γάρ, ἑαυτάς ἀποτυποῦσαι, ὅπερ ἐστί προαιρετικόν· οὐκοῦν ψευδής ὁ λόγος ὁ λέγων τόν διάβολον πεσεῖν ἐκ τῶν οὐρανῶν· ἐτράπη γάρ εἰς τό κακόν ἀφ' ἑαυτοῦ, Προσεχεῖς δέ ἀντί τοῦ συνημμέναι.
Τῶν ὄντων
Τά μέν ἔστιν ἄλογα, ὡς λίθοι καί λοιπά τά μηδεμιᾶς ζωτικῆς ἐνεργείας μετέχοντα·    τά δέ ζῶντα, τά μέν ἀναίσθητα, ὡς τά φυτά, τά μέν ἄλογα, τά μέν ἀσώματα καί ὑπέρ ἡμᾶς,    ὧν, τά δέ αἰσθητικά, ὧν τά δέ λογικά· καί τούτων· τά δέ ἐνσώματα καί καθ' ἡμᾶς.
Καί πολλαχῶς ἐν μετουσίᾳ: Αἱ γάρ αὐτῶν οὐσίαι νοῦς εἰσι ζῶν. Σημείωσαι δέ, ὅτι τά νοητά πάντα πρώτως μετέχει τοῦ Θεοῦ. Ἐκφαντορικαί δέ, τουτέστιν ἐξαγγελτικαί,
Τῆς ἀγγελικῆς ἐπωνυμίας: Σημείωσαι τί κυρίως ἄγγελος, καί ὅτι τήν πρώτην αὐτούς τάξιν λέγει ἔχειν· ἔτι δέ καί ὅπως δι' ἀγγέλων μυούμεθα, καί πῶς δι' αὐτῶν ὁ νόμος ἐδόθη, (≡14Ε_236≡> καί ὅτι καί τούς πρό τοῦ νόμου καί μετά νόμον πατέρας ἡμῶν ἄγγελοι πρός θεῖον ἀνῆγον.
Κλεινούς: Ἐνδόξους. Τό δέ πρακτέον, ὡς ἐπί Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ καί Γεδεών καί ἄλλων· πρός εὐθεῖαν δέ ὁδόν ἀπό ἀνιέρου ζωῆς, ὡς ἐπί τοῦ Κορνηλίου τοῦ ἑκατοντάρχου· πρῶτος γάρ ἐξ ἀπίστων ἐθνῶν μετετέθη· τάξεις δέ ἱεράς, ὡς ἐπί τοῦ Δανιήλ, «μυρίαι μυριάδες», καί τοῦ Ἰεζηκιήλ τά χερουβίμ, καί τοῦ Ἠσαΐου τά σεραφίμ ὤφθησαν. Ὑποκοσμίους δέ ὁράσεις, ὡς ἐπί τοῦ Παύλου ἀρπαγέντος ἕως τρίτου οὐρανοῦ, καί ἐπί τῆς τοῦ θείου Ἰωάννου Ἀποκαλύψεως.
§ 3. Ἀμέσως: Τουτέστιν ἄνευ τῆς ἀγγέλων διακονίας.
Ὡς αὐτό ὅ τι ποτέ ἐστι: Ὅρα πῶς ἐξηγεῖται τό ρητόν τό λέγον, «Θεόν οὐδείς ἐώρακε πώποτε», ὅπερ ἀληθέστατον ἠγοῦμαι, καί εἰδώς ὅτι εἰσί γραφικά ρήματα λέγοντα, ὡς ὁ Θεός ὤφθη τοῖς ἀνθρώποις, ὡς ἐπί τοῦ Ἀδάμ, ὡς ἐν τῷ παραδείσῳ, καί ἐπί τοῦ Ἀβραάμ, ἐν τῇ δρυί τῇ Μαμβρῇ, καί ὅτε εἰς Σόδομα ἐπορεύοντο· καί τῷ Μωσεῖ εἰς τό ὄρος, εἰ καί τά ὀπίσθια λέγεται ἑωρακέναι· καί λέγει ὅτι αὐτό μέν τό κρύφιον τοῦ Θεοῦ οὐδείς ἑώρακεν, οὐδέ ὄψεται, ὅπερ ἐστίν οὐσία αὐτοῦ, ἤ καί ὑψηλότερον, ὅτι οὐδείς κατανοῆσαι καί φράσαι δύναται ἤ δυνήσεται, τί ἐστιν ὁ Θεός. Εἰ δέ καί ἐγένοντό τισι θεοφάνειαι τῶν ἁγίων, νόησον ὅτι ἀναλόγως ἕκαστος τῆς ἰδίας πίστεως ἠξιοῦτό τινος ὁράσεως ἐμφαινούσης αὐτῷ τό Θεῖον, δι' ἧς τήν ἔλλαμψιν ἐδέχετο τῶν εἰς αὐτόν ἐρχομένων θείων γνώσεων.
Ὡς ἐν μορφώσει: Οἶμαι, τήν μεταμόρφωσιν λέγει, ἤ τό ἐν τῷ Σιναίῳ ὄρει θαῦμα ὡς πῦρ.
(≡14Ε_238≡> Θεοφάνειαν: Θεοφάνειαν εἶναί φησιν οὐ διά τό φαίνειν τόν Θεόν καί δεικνύειν, ὅ τι ποτέ ἐστι, τοῦτο γάρ ἀμήχανον, ἀλλ’ ὅτι θείας ἐλλάμψεως οἱ ἅγιοι ἀξιοῦνται διά τινων ὁράσεων ἱερῶν καί αὐτοῖς ἀναλόγων, ἅς δι' ἀγγέλων γίνεσθαι λέγει.
Θεσμοθεσίαν: Σημείωσαι, ὅτι καί ὁ νόμος ἑτέρας θείας νομοθεσίας ὑποτύπωσίς ἐστι, τουτέστι τῆς κατά Χριστόν θείας ἐνανθρωπήσεως· ὅτι δέ δι' ἀγγέλων ἐδόθη ἡ πρώτη νομοθεσία, δηλοῖ καί ὁ ἅγιος Στέφανος λέγων· «οἵτινες ἐλάβετε τόν νόμον εἰς διαταγάς ἀγγέλων, καί οὐκ ἐφυλάξατε».
Αὐτήν: Τήν θεσμοθεσίαν δηλονότι.
Τό διά τῶν πρώτων: Σημείωσαι, πῶς διά τῶν πρώτων, τουτέστι τῶν ἀναβεβηκότων, τά δεύτερα (ἀντί τοῦ τά ὑποβεβηκότα) πρός Θεόν ἀνάγονται καί περί τῶν ἀγγελικῶν διατάξεων.
Ὑπερούσιον: Ὑπερούσιον ταξιαρχίαν τήν τῆς τάξεως αὐτῶν ἀρχήν καί ποιητικήν αἰτίαν ἔφη,
§ 4. Γαβριήλ: Σημείωσαι, ὅτι τά περί τῆς ἐνανθρωπήσεως πρῶτοι μυοῦνται ἄγγελοι, ὡς δηλοῖ τά κατά τόν θειότατον Γαβριήλ, μαθόντα τά περί τοῦ ἁγίου Ἰωάννου· εὐαγγελισάμενον δέ καί τῇ Παρθένῳ, ὅτι ἐκ Πνεύματος ἁγίου συλλήψεται σαρκούμενον τόν Θεόν Λόγον.
Ἀνδρικῆς: Ἀνδρική θεουργία ἡ Χριστοῦ ἐνανθρώπησις, καθ' ἥν Θεός ὤν ἐν σαρκί τά θεῖα εἰργάζετο, Σκόπει δέ, πῶς, εἰπών ἐνταῦθα τόν Ἰησοῦν 'ἀνδρικήν θεουργίαν', καί διά μέν τοῦ λέγειν 'ἀνδρικήν' δηλῶν, ὅτι τέλειος ἄνθρωπος γέγονε, διά δέ τοῦ 'θεουργίαν', ὅτι, Θεός καί ἔστι ἄνθρωπος, ὁ αὐτός τάς θεοσημείας ἐργασάμενος, μετά βραχύ λέγει, ὅτι ἀμετάβλητος· ἔμεινε γάρ καί ὅ ἦν ἀεί. Κἀκεῖνο δέ πάλιν ὅρα, πῶς φησιν ἐν τῇ ἁγίᾳ Θεοτόκῳ Μαρίᾳ γενέσθαι τῆς ἀρρήτου θεοπλαστίας τό (≡14Ε_240≡> θεαρχικόν μυστήριον. Θεοπλαστίαν δέ λέγει, δηλῶν ὅτι Θεός ἐπλάσθη, καθ' ὅ γέγονεν ἄνθρωπος, ὡς τό εἰρημένον, «ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο». Θεαρχικόν δέ, ὅτι τοῦ Θεοῦ τοῦ αἰτίου καί ἀρχῆς ὄντος τῶν λεγομένων θεῶν, ἀγγέλων τε καί δικαίων ἀνθρώπων, τό μυστήριον τῆς ἐνανθρωπήσεως ἦν, ὅν Θεόν Ἰησοῦν προωνόμασε.
Τήν δέ Μαριάμ: Σημείωσαι ταῦτα κατά Νεστοριανῶν· οὐ πάντες δέ ἄγγελοι ἐθαρρήθησαν τό μυστήριον τῆς οἰκονομίας· ἐπεί, ὅτε ἀνελαμβάνετο ὁ Κύριος μετά τό πάθος, τινές ἦσαν οἱ λέγοντες, ὅτι «Τίς ἐστιν οὗτος ὁ Βασιλεύς τῆς δόξης;»· ἡ γάρ ἐρώτησις ἄγνοιαν ἐμφαίνει. Σημείωσαι κατά Νεστοριανῶν καί Ἀκεφάλων, ὅτι τόν Ἰησοῦν ὑπερούσιον αἰτίαν, φησίν, ἅτε ποιητήν ὄντα πάντων· καί ὅτι ἀμεταβόλως λέγει αὐτόν γεγεννῆσθαι καθ' ἡμᾶς· οὐχ ἡ αὐτή δέ καί μία ταῦτα φύσις, εἰ καί ὁ αὐτός τά δύο· καί ὅτι αὐτός καί νομοθέτης καί ὑπό νόμον, καί ὅτι καί αὐτός ὡς ἄνθρωπος δι' ἀγγέλων διετάττετο, ἔν τε τῇ εἰς Αἴγυπτον ἀναχωρήσει, καί ἐν τῇ ἐξ αὐτῆς ὑποστροφῇ, καί ὅτι αὐτός ἐστιν ὁ καί τῶν ἀγγέλων δημιουργός. Ὥστε εἰς καί αὐτός Χριστός ἐν δύο φύσεσι τό μέγα τῆς οἰκονομίας κατεπράξατο μυστήριον· εἴρηται γάρ· «ὅς, ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων, οὐχ ἁρπαγμόν ἡγήσατο τό εἶναι ἴσα Θεῷ, ἀλλ’ ἑαυτόν ἐκένωσε μορφήν δούλου λαβών». Ἰδού δύο μορφαί· ὅπερ γάρ φησιν ἐνταῦθα, οὐκ ἀποπηδᾷ, τοῦτό ἐστι τό, οὐχ ἁρπαγμόν ἡγήσατο, τοὐτέστιν οὐκ ἀπηξίωσεν ὡς ἄνθρωπος ὑπακοῦσαι καί ἀγγέλοις, εὐπειθῶς δέ ὑποτάττεται ταῖς τοῦ Θεοῦ καί Πατρός δι' ἀγγέλων ὑποτυπώσεσιν· αὐτός γάρ οὗτος ἔταξε τό ἀνθρώπινον γένος διέπειν.
Ἀμεταβόλως: Οὐ γάρ ἐτράπη τήν θείαν φύσιν.
(≡14Ε_242≡> Οὐκ ἀποπηδᾷ: Τά γάρ ὑπ' αὐτοῦ ταχθέντα, ἤγουν προορισθέντα, αὐτός ἐπ' ἐσχάτων ἀνέλαβε καί εἰς ἑαυτόν ἔδειξε.
Καί περί τοῦ ἀγγέλου: Ὅτι τό τοῦ ἐνισχύσαντος ἀγγέλου τόν Κύριον κεφάλαιον, ὅπερ ἐν τῷ κατά Λουκᾶν φέρεται, λέγει καί ὁ μέγας Διονύσιος, καί ὅτι ἀγράφως μᾶλλον ἐν μυστηρίῳ κρυφίως αὐτό παρεδόθη αὐτῷ καί τῷ ἁγίῳ Τιμοθέῳ ὑπό τοῦ ἀποστόλου Παύλου· τό γάρ αὐτοῦ κήρυγμα συνέγραψεν ὁ Λουκᾶς· δηλοῦται δέ τοῦτο, ὅτι ὡς ἐν μυστηρίῳ παρέλαβεν ἀπό τοῦ εἰπεῖν, «ταῖς ἱερατικαῖς ἡμῶν παραδόσεσιν ἐκπεφασμένα». Ὅρα δέ καί τήν ἄλλην ἑρμηνείαν, ἥτις φησί, τό γάρ εἰρῆσθαι παρά τῷ Ἠσαΐᾳ «τῆς μεγάλης βουλῆς ἄγγελον», ὀνομάζεσθαι τό γεννηθέν παιδίον τῇ σαρκί αὐτοῦ πρέπειν φησί, καί διά τί ἐκλήθη ἄγγελος, ὅτι τήν τοῦ Πατρός βουλήν ἀνήγγειλαν ἡμῖν· σώσας γάρ ἡμᾶς διά τοῦ οἰκείου πάθους, ἔδειξεν, ὅτι καί ὁ Πατήρ ταύτης ἦν τῆς βουλῆς· οὔτε γάρ ὡς ὑποβεβηκώς τοῦ Πατρός ἐκλήθη ἄγγελος· πρός Ἀρειανούς τοῦτο. Τό τοῦ ἑνισχύσαντος ἀγγέλου κεφάλαιον μή παρά τήν ἑρμηνείαν δέξῃ τῆς ἁγίας Γραφῆς· πρός γάρ τήν σάρκα ὀφείλει τοῦτο νοεῖσθαι· καί ἀλλαχοῦ γάρ φησι τό Εὐαγγέλιον, μετά τούς πειρασμούς, ὅτι προσελθόντες ἄγγελοι διηκόνουν αὐτῷ· καί ὅτι ἐκοπίασεν ἐκ τῆς ὁδοιπορίας καί ὅτι ἐπείνησε· ταῦτα γάρ πάντα δείκνυσιν, ὅτι τέλειον ἀνέλαβεν ἄνθρωπον μετά τῶν αὐτοῦ παθημάτων. Ἀλλ' ἐρεῖ τις, ποῦ χρεία ἦν ἀγγέλου θειότητος παρούσης; Λέγομεν οὖν ὅτι τά πλείω ὁ Θεός δι' ἀγγέλων θαυματουργεῖ· καί τοῦτο λέγει πᾶσα ἡ θεία Γραφή.
Ἐκφαντορικήν: Κατά τό πρός τόν Πατέρα ὑπ' αὐτοῦ λεχθέν, «ἐφανέρωσά σου τό ὄνομα τοῖς ἀνθρώποις».

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε'

(≡14Ε_244≡> Τάς οὐρανίας οὐσίας: Τί δήποτε, μιᾶς οὐσίας εἶναι πάντας ἁγίους τούς ἀγγέλους λεγούσης τῆς Ἐκκλησίας, ὁ θεῖος Διονύσιος πολλάς ὀνομάζει δυνάμεις; Ὁ γοῦν μέγας Διονύσιος, ὁ Αλεξανδρείας ἐπίσκοπος, ὁ ἀπό ρητόρων, ἐν τοῖς σχολίοις οἷς πεποίηκεν εἰς τόν μακάριον Διονύσιον τόν αὐτοῦ συνώνυμον, οὕτω λέγει, ὅτι ἀγέννητον εἴωθε καλεῖν ἡ ἔξω σοφία πᾶσαν ἀόρατον φύσιν, ὁμοίως καί οὐσίας τάς ὑποστάσεις· κἀκ τούτου φησίν, ὅτι κατά τούς ἔξω εἴρηνται τῷ ἁγίῳ Διονυσίῳ αἱ τοιαῦται φωναί καταχρηστικῶς.
Ἐκφαντορίαν: Τουτέστι τήν ἔκφασιν, ἤτοι διασάφησιν.
Ὀνομάζουσι: Τήν ἐσχάτην τῶν νοητῶν τάξιν κυρίως ἀγγέλους φησί προσαγορεύεσθαι, τάς δέ ὑπερβεβηκυίας ἑτέρως, ὧν ἐνίας καί ὀνομάζει· ἐν δέ τῷ ἑξῆς κεφαλαίῳ τῶν ἐννέα ταγμάτων μυστικῶς ἀπομνημονεύει· νῦν δέ τελέως λέγει, ὅτι αἱ ἀνώτεραι τάξεις ἐπίστανται μέν ὅσα αἱ ὑποβεβηκυῖαι δι' ἐλλάμψεως μεμύηνται, γινώσκουσι δέ καί ἕτερα ταῖς ὑποκειμέναις ἄγνωστα· εἰ δέ καί οὕτως ἐστίν, ὅμως γενικῷ ὀνόματι καί ἄγγελοι ἔσθ' ὅτε καλοῦνται πάντα τά νοητά τάγματα. Φησί δέ καί διά τί, ὡς ἐν τῷ ἑκατοστῷ δευτέρῳ ψαλμῷ· «εὐλογεῖτε τόν Κύριον, πάντες οἱ ἄγγελοι αὐτοῦ»· καί ἐν τῷ ἑκατοστῷ τρίτῳ· «ὁ ποιῶν τούς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα», καί τά ἑξῆς. Οὐκ ἀντιστρέφει δέ ὁ λόγος· τά γάρ ὑποβεβηκότα οὐκ ὀνομάζεται τῷ τῶν ἀνωτέρων γνωρίσματι, καί ὅτι διά τῶν ὑπερβεβηκυιῶν δυνάμεων αἱ ὑποβεβηκυῖαι μυσταγωγοῦνται.
Ἀποπερατοῦσαν: Τουτέστι τήν ἐσχάτην τάξιν τῶν ἀγγελικῶν διατάξεων.
Φαμέν δέ: Ἐρωτήσειεν ἄν τις· Αὗται αἱ τῶν οὐρανίων τάξεις, (≡14Ε_246≡> αἱ ὑπερβεβηκυῖαι, καί κατώτεραι, καί ἔτι ὑφειμέναι οὗτως ἐγένετο, ὥστε τήν μέν ἀνωτέραν εἶναι, τήν δέ κατωτέραν; Καί λέγομεν, ὅτι καί τά νοητά πάντα αὐτεξούσια ἐδημιούργησεν ὁ Θεός· εἰ γάρ ὁ ἄνθρωπος αὐτεξούσιος ἐγένετο, ἐκ χοϊκοῦ φυράματος καί ψυχῆς ὑπάρχων, πόσῳ μᾶλλον αἱ νοηταί δυνάμεις, αἱ μηδέν ἔχουσι γεῶδες ἤ βαρύ, αὐτεξούσιοι ἐγένοντο; Τοῦτο γάρ καί ἡ θεία παρίστησι Γραφή, λέγουσα, τόν διάβολον ἐξ ἀγγελικῆς ἑκουσίως ἐκπεσεῖν τάξεως· καί οὗτος δέ ὁ θεῖος ἀνήρ πρό δύο φύλλων περί ἀγγελικῶν δυνάμεων· ὅτι νοητῶς γάρ ἐπί τό θεομίμητον ἑαυτάς ἀποτυποῦσαι καί πρός τήν θεαρχικήν ἐμφέρειαν ὑπερκοσμίως ἁρῶσαι καί μορφοῦν ἐφιέμεναι τό νοερόν αὐτῶν εἶδος, ἐξ ὦν πάντων δείκνυται, ὡς αὐτοπροαίρετοι καί αὐτεξούσιοί εἰσιν αἱ νοηταί δυνάμεις. Εἰκότως οὖν φησιν, ὅτι ἑκάστη πρός τήν ἀναλογίαν τῆς ἰδίας τοῦ ἀγαθοῦ ἐφέσεως ἐλλάμπεται θείας κατανοήσεις· διά τοῦτο καί τάξεις καλοῦνται, βαθμηδόν, ὥσπερ τῆς ἐν αὐταῖς ἐφέσεως οὔσης. Διά τοῦτο ἐνταῦθα, φησίν, οὐκ ἔχει λόγον, τήν τελευταίαν τάξιν σεραφίμ ἤ θρόνους ὀνομάζειν. Σημείωσαι δέ διά τί καλοῦνται πάντα τά τάγματα ἄγγελοι· ὅτι οἱ κυρίως ἄγγελοι ἀνάγουσι τούς ἱερούς ἀνθρώπους ἐπί τάς ἐγνωσμένας αὐτοῖς θείας αὐγάς.
Ἀλλ ' ὥσπερ αὕτη: Ἡ τῶν ἀγγέλων δηλαδή τάξις.
Τούς καθ' ἡμᾶς: Τῶν ἐποπτικωτάτων μυστηρίων τούτων ἐμφορηθείς ὁ ἱερός Διονύσιος, ἐκκαλύπτει λέγων, ὡς ἡ μέν τελευταία τάξις, ἡ καλουμένη ἄγγελοι, τούς ἐν ἀνθρώποις ἱεράρχας τῶν Ἐκκλησιῶν παιδαγωγικῶς χειραγωγοῦσιν ἐπί τήν πρός Θεόν ἀναγωγήν, τήν δέ κατωτέραν τάξιν αὐτήν, τήν ἡμῶν παιδαγωγόν, καί τάς βαθμηδόν ὑπερκειμένας αἱ ἀνώτεραι ὡς ὑποβεβηκυίας μυσταγωγοῦσι.
Τῆς ἀποκληρούσης: Τουτέστι τῆς τελευταίας, τῆς τῶν ἀγγέλων φημί. Σημείωσαι δέ, ὅτι δοξάζει κοινάς εἶναι πάσας τάς ὀνομασίας τῶν ἐννέα ταγμάτων, ἑκάστου τάγματος, διά τό κοινῶς (≡14Ε_248≡> ἐλλάμπεσθαι ἐκ τοῦ θεοειδοῦς εἰς τήν ἐκ Θεοῦ φωτοδοσίαν, εἰ καί μή ὁμοίως. Ἔστι, φησί, κοινῶς ὀνομάσαι πάσας τάς νοεράς καί ἀσωμάτους τάξεις καί καθ' ἕτερον τρόπον, τουτέστι κατά τό θεοειδές, ὅπερ ἐστί κατά τό τῷ Θεῷ ἐοικέναι· καθ' ὅσον ἐφικτόν ἑκάστῃ αὐτῶν· ὥστε πάσας μέν τάς ὑπέρκοσμίους τάξεις θεοειδεῖς καλεῖσθαι, καί ἑτέραν δέ κοινωνίαν ἔχειν πάσας αὐτάς τήν τῆς φωτεινοτάτης ἐλλάμψεως ἐκ Θεοῦ δωρεάν, κἄν πρός τό ἑκάστη ἐφικτόν ἤ ἐπ' ἕλαττον ἤ ἐπί πλεῖον ἡ ἔλλαμψις δίδωται. Ἐν δέ τῷ Περί θείων ὀνομάτων λόγῳ φησίν, ὅτι θεῖοι μόνοι λέγονται οἱ παντός τάγματος ταξίαρχοι.
Ἰδιότητας: Σημείωσαι πῶς ἰδιότητας λέγει τάς ἑκάστης τάξεως ἀναλογίας.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ S'

§ 1. Μόνην ἀκριβῶς: Ὅτι μόνος ὁ Θεός, ὁ καί θεοποιῶν αὐτούς, οἶδεν ἀκριβῶς αὐτούς τε καί τάς αὐτῶν λειτουργίας, καί αὐτοί δέ ἴσασιν αὐτούς καί τά ἑαυτῶν. Ἡμεῖς γάρ οὐδέν ἀκριβῶς τῶν κατ' αὐτούς ἐπιστάμεθα, εἰ μή ὅσα ἐκ τῆς θείας ἐδιδάχθημεν Γραφῆς.
Ἐννέα: Σημείωσαι, ὅτι ἐννέα εἰσί τάγματα θεῖα τῶν νοητῶν.
§ 2. Ἱεροτελεστής: Ἱεροτελεστήν μέν οἰκεῖον εἴωθε καλεῖν ἤ τόν θειότατον ἀπόστολον Παῦλον, ἤ τόν ἅγιον Ἱερόθεον, ὡς ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων ἐλέχθη λόγῳ· νῦν δέ οὐδένα ἕτερον ἠγοῦμαι λέγειν αὐτόν, ἤ τόν ἅγιον Παῦλον· οὐδενός γάρ ἦν ἄλλου ἤ αὐτοῦ τοῦ ἄχρι τρίτου οὐρανοῦ φθάσαντος καί τά περί τούτων μυηθέντος.
Πρώτη τριαδική τάξις.
Θρόνοι,    χερουβίμ,    σεραφίμ.
Προσεχῶς: Περί τοῦ Θεῷ ἐγγίξοντος πρώτου τῶν ἱερῶν ταγμάτων.
(≡14Ε_250≡> Ἁγιωτάτους: Τήν πρώτην τριαδικήν ταύτην καί θεοειδῆ ταξιαρχίαν ἔστι τόν νουνεχῶς καί ἀξίως Θεοῦ κατοπτεύοντα καταλαβεῖν ἀπό τε τοῦ Ἰεζεκιήλ, ὅς φησι θρόνον πρῶτον, ἐφ' οὗ ὤφθη ὁ Θεός, εἶτα εὐθύς ἐχόμενα τά θεῖα χερουβίμ· παρά δέ τῷ Ἠσαΐα τά ἁγιώτατα σεραφίμ κύκλῳ ἱστάμενα τοῦ Θεοῦ θεωροῦντα. Ταῦτα δέ δηλοῖ τήν ὑπέρ πάντας ἀνωτάτω παρά τόν Θεόν αὐτῶν λῆξιν· σαφηνίζεται δέ ταῦτα σχεδόν παραπλησίως καί ἐν τῇ Ἀποκαλύψει τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, τοῦ ἀποστόλου, εὐαγγελιστοῦ καί θεολόγου.
Ἀμέσως: Ἀμέσως εἴρηται, ἐπειδή οὐκ ἔστιν ἄλλο τάγμα πρό αὐτῆς. Σημείωσαι δέ, ὅτι τούς θρόνους, ἤτοι τά πολυόμματα καί τά πολύπτερα χερουβίμ καί σεραφίμ λέγει ἀνωτέρας εἶναι πασῶν δυνάμεις καί τῆς μιᾶς τριαδικῆς ἱεραρχίας.
Ὁ κλεινός: Τόν ἅγιον Παῦλον αἰνίττεται.
Ἐξουσιῶν: Τάς ἐφεξῆς δύο τριαδικάς τῶν νοητῶν ἁγίας ταξιαρχίας κάτωθεν εἰς ἄνω καταλέγει· πρῶται γάρ εἰσιν αἱ κυριότητες, εἶτα ἑξῆς αἱ δυνάμεις, εἶτα αἱ ἐξουσίαι. Αὐτός δέ τάς ἐξουσίας πρώτας τάξας, μέσας ἔλαβε τάς κυριότητας, καί τῆς τρίτης λειτουργικῆς τριάδος πρῶται αἱ ἀρχαί, εἶτα λοιπόν οἱ ἀρχάγγελοι, καί τό τελευταῖον ἄγγελοι. Νῦν οὖν οὐχ οὕτως αὐτῶν ἐμνημόνευσεν ἐν τῷ ἑξῆς κεφαλαίῳ, ἀλλά κάτωθεν εἰς ἄνω λαβών ὠνόμασεν. Ὁ μέν οὖν Ἀπόστολος ἔν τε τῇ πρός Ρωμαίους καί ἐν τῇ πρός Ἐφεσίους μέμνηται ἐνίων ἀγγελικῶν ταγμάτων, οὐ ταύτην δέ τήν τάξιν ὑφηγεῖται. Δηλοῖ δέ ὁ μέγας Διονύσιος, ὅτι ἐν μυστηρίῳ ταῦτα παρέδωκε τοῖς ἁγίοις ὁ θεῖος Ἀπόστολος.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ'

§ 1. Πάλιν ἡ ἐπιγραφή κάτωθεν ἐπί τά ὑπέρτερα ἄνεισι (≡14Ε_252≡> τά γάρ τρίτα σεραφίμ, τά δέ δεύτερα χερουβίμ, καί τά πρῶτα θρόνοι. Ἀντιστρόφως οὖν ἐπέγραψεν.
Ἐπωνυμία: Σημείωσαι, ὅτι πᾶν ὄνομα τῶν ἱερῶν σημασίαν περιέχει τῆς τοῦ τάγματος ἰδικῆς ἐνεργείας, ὡς τῶν ἁγίων σεραφίμ καί χερουβίμ τῶν ὀνομάτων αἱ ἑρμηνεῖαι δηλοῦσιν, ἐπειδή οὐκ ἔστιν ἄλλο τάγμα πρό αὐτῆς.
Θεοφανείας: Εἰς γάρ τούς πρώτους ἐργάζονται, ἐνεργούμεναι αἱ πρῶται θεοφάνειαι.
Ἐκφαντορικῷ: Ἀντί τοῦ ἑρμηνευτικῷ καί παραστατικῷ.
Θεοειδῶν: Ἐπειδή θεοειδεῖς ἕξεις φησίν ἐπί τῶν θείων νοῶν, οὐ χρή ὑπολαμβάνειν τόν μέγαν Διονύσιον τάς ἀρετάς ταύτας τάς νοητάς ὡς συμβεβηκός, ἅτε καί ἐφ' ἡμῶν αὐτῶν προσγίνεσθαι λέγειν, ὡς ἄλλη ἐν ἄλλῳ ὑποκειμένῳ, οἱονεί ποιότητα προσγινομένην· τό γάρ συμβεβηκός καί ὑποκείμενον ἐκεῖθεν ἀπελήλαται, ὅτε καί πᾶσα σύνθεσις καί τό τῆς ὕλης ἄμορφον ἐκεῖθεν ἐξώρισται. Εἰ γάρ ἦν ἄλλο ἐν ἄλλῳ, οἷον συμβεβηκός ἐν ὑποκειμένῳ, οὐκ ἄν ἔζη καθ' ἑαυτήν ἡ οὐσία ἐκείνη, οὐδέ θεοῦσθαι καθ' ἑαυτήν ὡς ἐφικτόν ἠδύνατο, διά μόνην τάξιν τήν ὡς ἄλλο ἐν ἄλλῳ φυλαττομένην· αἱ οὖν ἐν αὐτοῖς εἰρημέναι ἕξεις αὐτουσιωμέναι εἰσίν, οὐ μήν ὡς συμβεβηκός ἐν ὑποκειμένῳ, διά τό ἄϋλον. Ὅθεν ὁ μέγας Διονύσιος κάτωθεν ἐν τῷ Περί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας λόγῳ κεφαλαίῳ τετάρτῳ οὐσιώδεις φησίν εἶναι τάς ἕξεις τάς ἐν αὐτοῖς.
Ἕξεων: Σημειωσαι, ὅτι αἱ θεῖαι δυνάμεις καθ' ἕξιν ἔχουσι τό θεοειδές. Ἕξις δέ ἐστι ποιότης ἕμμονος.
Ἐντεῦθεν οὖν δηλοῦται, ὅτι αὐτεξούσιοί εἰσιν ἕξει τάς ἀρετάς κτώμεναι. Τοῦτο πλατύτερον παριστᾷ Ἄμμων ὁ Αδριανουπολίτης, (≡14Ε_254≡> ἐν τοῖς Περί ἀναστάσεως αὐτῷ κατά Ὠριγένους γεγραμμένοις λόγοις.
Ὑψηλοτάτων: Διά τί λέγονται θρόνοι.
Περιπεζίας: Ἀντί τοῦ, τῆς πρός τό χθαμαλόν βάσεως. Σημείωσαι δέ, τίς ὁ σκοπός πάσης ἱεραρχίας.
Ὑφέσεως: Ἀνωτάτην τινά φύσιν καί μετά Θεόν εὐθύς ὑπ' αὐτοῦ τεταγμένην δηλοῖ τούς θρόνους, οὐδέν ἐπί τά ὑλικά προσέχοντας, ὡς σημαίνει τό μηθέν αὐτούς ἔχειν περιπεζίας ὑφέσεως, ἤτοι ἐνδόσεως, καί τῆς πρός τό κάτω νεύσεως, ἀλλά τό ἐπί Θεόν ἀναβατικόν, ἀνωφερῶς προσέχον. Καλῶς δέ ἐπήγαγεν 'ὑπερκοσμίως', ἀντί τοῦ ἀσωμάτως καί ἀΰλως καί νοητῶς, ἤτοι νοερῶς· ἵνα γάρ μή νομίσῃς τό ἄναντες ὁδόν εἶναι σωματικήν, ἐπήγαγε τό ἀΰλως.
Θεοφόρον: Σημειωσαι, ὅτι καί τό τῶν ἁγίων θρόνων τάγμα 'θεοφόρον' εἶπεν, ὡς φέρον ἐπαναπαυόμενον νοητῶς τόν Θεόν. Ὅρα οὖν, ἐπειδή ὁ μακάριος Βασίλειος ὁ Καππαδόκης τήν θεοφόρον εἶπε σάρκα, σκοπητέον πῶς εἴρηται. Ἀλλ' ἡ μέν σάρξ αὐτοῦ τοῦ Κυρίου κατ' οὐσίαν καί καθ' ὑπόστασιν ἤνωται αὐτῷ τῷ Θεῷ Λόγῳ, διό καί σαρκοφορεῖν αὐτός λέγεται παρά τῶν Πατέρων καί σάρκα ἐνδύσασθαι· τί ἄτοπον οὖν εἰ καί ἡ σάρξ αὐτοῦ λέγεται θεοφόρος, ὡς φέρουσα τόν Θεόν Λόγον καθ' ἕνωσιν ἀδιάστατον, αὐτοῦ καί σάρξ καί λεγομένη ὑπάρχουσα κυρίως καί κατά ἀλήθειαν; Οὗτοι δέ κατά χάριν ἔχοντες ἐν ἑαυτοῖς τόν Θεόν ἀρρήτῳ τε λόγῳ καί ἀνεννοήτῳ τῇ διανοίᾳ θεοφόροι (α'.) καί αὐτοί διά τοῦτο λέγονται, ὅτι πρώτως μετέχουσιν αἱ πρῶται δυνάμεις τοῦ Θεοῦ, καί οὕτω μεταδιδόασι ταῖς ὑποδεεστέραις τήν γενομένην εἰς αὐτάς ἔλλαμψιν.
§ 2. β'. Ταῖς πρώταις: Οὕτω τήν καθ' ὑπέρβασιν ἀνάγνωσιν νοητέον· ταῖς πρώταις οὐσίαις οἰκείαν οἰητέον εἶναι ἱεραρχίαν τήν ὁμοειδῆ αὐταῖς κατά πάντα, τά δέ λοιπά διά μέσου.
(≡14Ε_256≡> Ἀοράτου: Σημείωσαι, ὅτι πάσης ἀοράτου καί ὁρατῆς δυνάμεως μείζους εἰσίν αἱ πρῶται τρεῖς αὗται τάξεις.
γ'. Γεγονυίας: Τουτέστι κτιστῆς.
Φαντασιῶν: Ὅτι πάσης φαντασίας προσύλου ἀνεπίδεκτοί εἰσι καί ἀμιγεῖς πάσης ὑφέσεως, ὅτι οὐ μόνον αἱ θεῖαι δυνάμεις αὐταί κηλίδων καί μολυσμῶν ἠλευθέρωνται, ἀλλά καί πάσης ἐλαττώσεως καί τήν ἐπί τά χείρω μείωσιν οὐδ' ὅλως εἰδυῖαι. Τοῦτο δέ νόησον, οὐχ ὅτι κατά φύσιν ἄτρεπτοί εἰσιν, ἀλλ' ὅτι, αὐτοπροαίρετοι οὖσαι διά τῆς εἰς τό ἀγαθόν ἄγαν ἐφέσεως, ἐπί τό Θεῖον ρέψασαι ἔμειναν οὕτως, ἕξιν ὥσπερ ἔχουσαι τό ἀμετακίνητον. Μόνος γάρ κατά φύσιν ἄτρεπτος ὁ Θεός, αὗται δέ, εἰ οὕτως ἐδημιουργήθησαν, οὐκ ἄν ἐξέπιπτεν ὁ διάβολος. Ἀλλά καί αὗται πᾶσαι μιᾶς καί ἴσης τάξεως· τό γάρ ἐκ φύσεως ἀγαθόν ὑπόβασιν οὐκ ἔχει.
δ'. Ταυτοκινήτου: Ταυτοκίνητόν φησιν ὁ ἅγιος οὗτος εἶναι τήν κίνησιν αὐτῶν, ὠς ἀπαράλλακτον καί ἀμετάβολον, ὡσαύτως δέ ἔχουσαν. Κινήσεις δέ εἰσιν ἐπ' αὐτῶν αἱ ἄπαυστοι περί τάς νοήσεις ἐνέργειαι· νόες γάρ εἰσιν ἀσίγητοι. Καί σημείωσαι τό κατά τό φιλοθέως ἄτρεπτον, καί ἀνάγνωθι τό τέταρτον κεφάλαιον τοῦ Περί θείων ὀνομάτων λόγου, καί τό ὄγδοον κεφάλαιον τοῦ παρόντος λόγου.
ε'. Θεωρητικάς: Σημείωσαι πῶς λέγονται θεωρητικαί αἱ ἅγιαι τάξεις αὗται, καί ὅτι οὐ διά συμβόλων ἤ θεωρημάτων τῆς Γραφῆς τήν θεογνωσίαν κτῶνται, ὡς ἡμεῖς.
στ'. Νοερῶν θεωρούς: Θεωροί λέγονται οἱ τῶν μυστηρίων ἐπόπται· ταῦτα δέ τοῖς ἁγίοις διά τῶν συμβολικῶς λεγομένων περί Θεοῦ αἰσθητῶν ἐκκαλύπτονται, ὅπερ ἐπί τῶν ἄνω δυνάμεων οὐκ ἔστιν ἐννοεῖν.
Θεωρίας: Σημείωσαι τήν εἰρημένην τριφανῆ θεωρίαν ἀντί τοῦ τρισυπόστατον μίαν θεότητα.
(≡14Ε_258≡> Ἰησοῦ: Ἰησοῦ κοινωνίαν τήν μετοχήν τῆς δόξης καί τῆς ἀρρήτου λαμπρότητος τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ λέγει· μετά σαρκός γάρ συνεδρεύει τῷ Πατρί.
Ἐν εἰκόσι: Τό δέ εἰρημένον ἐν εἰκόσιν ἀποτυποῦσι τήν ὁμοίωσιν, δέον εἰπεῖν ἀποτυπούσαις, μηδείς ὑπολάβοι σόλοικον, ὡς ἀγνοήσαντος τοῦ μεγάλου Διονυσίου, ἀλλ' ἀκριβῶς ἴστω, ὅτι καί τοῦτο ὡς τῷ ὄντι Ἀθηναῖος καί λίαν Ἀττικός οὕτω φησίν. Ἀττικῶν γάρ ἐστι τό μετοχάς ἀρσενικάς θηλυκοῖς συντάττειν, ὡς καί Ὅμηρος ποιεῖ τήν Ἴριν ἐκ Διός λέγουσαν πρός τήν Ἥραν καί τήν Ἀθηνᾶν·
Οὐκ ἔτ' ἐφ' ὑμετέρων ὀχέων πληγέντε κεραυνῷ.
Ἄψ ἐς Ὄλυμπον ἵκεσθον.
Ἔδει γάρ ἀντί τοῦ πληγέντε, ἀρσενικοῦ ὄντος δυϊκοῦ, εἰπεῖν πληγείσα, δυϊκόν θηλυκόν. Καί τοῦτό φασι καί κωμικοί, θηλυκόν ἀντ' οὐδετέρου, ὡς ἀρσενικόν κατά θηλυκόν, καί Πλάτων καί Εὐριπίδης ἐν Βάκχαις·
Διανεύων δρομάσι βλεφάροις,
Τό βλέφαρον γάρ δρομάς οὐκ ἄν τις εἴποι. Καί ἐν Ὀρέστη·
Μανιάσι λυσσήμασι.
Θεουργικήν: Σημείωσαι, ὅτι ἡ πρός τόν Κύριον Ἰησοῦν ὁμοίωσις θεουργική ἐστι, τουτέστιν ἐργάζεται θεούς τούς ὁμοιουμένους· καί πῶς ἀμέσως καί δίχα συμβόλων αἱ τάξεις αὗται ὁμοιοῦνται Χριστῷ, παρ' αὐτοῦ τοῦτο λαβοῦσαι.
Πρωτουργῷ: Σημείωσαι, ὅτι καί πρωτόκτιστοί εἰσι δυνάμεις (≡14Ε_260≡> αὗται, καί τάς ἀρετάς τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ ὡς δυνάμεις αὗται ἔχουσι.
Τετελεσμένας δέ: Σημείωσαι, πῶς λέγονται τετελεσμέναι αἱ θεῖαι δυνάμεις αὗται.
Ἀναλυτικήν: Τήν τῶν ποικιλιῶν ἐπιστήμην φησί τήν ἑρμηνευτικήν καί σαφηνιστικήν ἐξήγησιν τῆς περιπεπλεγμένης ἱερᾶς παραδόσεως, ἦς δέονται καί αἱ ὑφειμέναι τάξεις, ὡς ἐφεξῆς φησι, πολλῷ δέ πλέον ἄνθρωποι· δίχα γάρ ἐξηγήσεων ἀναλυουσῶν τήν πολυποίκιλον σοφίαν τῶν ἁγίων θεωρημάτων οὐ δυνατόν αὐτά νοῆσαι, οὔτε ἡμᾶς, οὔτε τά ὑπερβεβηκότα τάς πρώτας τρεῖς τάξεις. Ὅθεν φησίν, ὡς τῶν μέν ὑποβεβηκυιῶν τάξεων ἑκάστη ἡ πρώτη ἱεραρχεῖ μόνον καί οὐκ ἄλλη δύναμις, τῆς δέ τῶν ἀνωτάτω τούτων διακόσμων ἱεραρχίας ὁ Θεός ἱεραρχεῖ μόνος, καί οὐκ ἄλλη δύναμις.
Ἱεραρχούμεναι: Τουτέστι μυσταγωγούμεναι.
Τοῦτο γοῦν: Ἀποδείξεις γραφικαί τῶν εἰρημένων.
§ 3. Ἐκδιδάσκεσθαι: Σημείωσαι τό ἐκδιδάσκεσθαι· δηλοῖ γάρ μή κατά φύσιν εἶναι αὐτάς τοιαύτας.
Τάς δέ πασῶν ὑψηλοτέρας: Ἐπειδή γάρ πασῶν ἀνώτεραί εἰσι καί οὐδέν ἔχουσι τό ὑπέρτερον, ὅσον εἰς ἑτέρας δυνάμεις, εἰκότως ὑπ' αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ μόνου πρῶται ὡς ἀνώτεραι μυοῦνται τήν θείαν γνῶσιν.
Εἰς οὐρανούς: Σημείωσαι κατά Βασιλειανῶν, ἤτοι Νεστοριανῶν, ὅτι ὁ ἀναληφθείς καθ' ὅ ἄνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός, αὐτός ἐστιν ὁ Κύριος τῶν νοητῶν πάντων καί βασιλεύς τῆς δόξης, ὡς μυούμενοι μανθάνουσι παρά τῶν λεγόντων, «ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες, ὑμῶν”, καί πυνθανόμενοι, «τίς ἐστιν οὗτος ὁ Βασιλεύς τῆς δόξης;”, καί αὖθις ἀκούοντες, «Κύριος τῶν δυνάμεων» (≡14Ε_262≡> καί τά ἑξῆς. Κατά δέ Ἀκεφάλων καί Εὐτυχιανιστῶν, ὅτι, κἄν Κύριος δυνάμεων, ἀλλ’ οὖν σάρξ καί σαφής ἄνθρωπος, ὡς καί πρός τό ξένον ἐκπλήττεσθαι τάς ἑξῆς ἀρχάς.
Θεουργίας: Καλῶς θεουργίαν ἐκάλεσε τήν ὑπέρ ἡμῶν οἰκονομίαν· Θεοῦ γάρ ἦν ὡς ἀληθῶς ἔργα πάντα τά κατά οἰκονομίαν τοῦ Κυρίου· ὁ τόκος ὁ ἅγιος καί ἰάσεις, τά ἐπί τῷ πάθει σημεῖα καί ἡ ἀνάστασις.
Ἐγώ γάρ φημι: Τά δέ, «ἐγώ γάρ διαλέγομαι δικαιοσύνην καί κρίσιν σωτηρίου», Ἠσαΐου εἰσί· καί ὅρα πῶς ταῦτα νενόηκεν.
Ἄγαμαι δέ: Τό ρητόν οὕτω συνθετέον· θαυμάζω πῶς αἱ πρῶται ὡς μέσαι τῶν θεαρχικῶν ἐλλάμψεων εὐλαβῶς ἐφίενται.
Μεσοπετεῖς: Μεσοπετεῖς ἔφη, ὡς μή πρός τό ἄκρον τοῦ ὕψους ἀνιπταμένας, ἀλλά τοῦ μέσου ἐφικνουμένας· τό δέ διαπορεῖν σημαίνει τό λέγειν, «τίς οὗτος ὁ παραγενόμενος ἐξ Ἐδώμ;».
Ἐρωτῶσιν: Ὅρα μετά πόσου φόβου καί εὐλαβείας αἱ πασῶν ἀνώταται τάξεις, ὡς μέσαι, καί οὐχί πρώτισται, ἐρωτῶσιν ἀλλήλας, πρῶτον τά παρά τῷ Ἠσαΐα, «τίς οὗτος ὁ παραγενόμενος ἐξ Ἐδώμ; ἐρύθημα ἱματίων αὐτοῦ ἐκ Βοσόρ», καί τότε, ὥσπερ ἐπιτρεπόμεναι παρά Θεοῦ, πρός αὐτόν λέγουσι· «Διά τί σου ἐρυθρά τά ἱμάτια;».
Παναγεστάτης καθάρσεως: Σημείωσαι πῶς φησι καθαίρεσθαι καί φωτίζεσθαι καί τελεσιουργεῖσθαι τάς θείας τάξεις.
Τῆς καθάρσεως: Σημείωσαι τίς ἡ κάθαρσις ἐπί τῶν νοῶν, καί τίς ἡ ἄγνοια.
Ἀπλέτου φωτός: Ἄπλετον τό μέγα καί πολύ.
Τελεσιουργεῖται: Σημείωσαι πῶς καθαίρονται καί φωτίζονται καί τελεσιουργοῦνται αἱ θεῖαι τάξεις αὗται.
(≡14Ε_264≡> Καθ' ἕξιν: Καθ' ἕξιν ἐπιστήμη ἐστίν ἡ ἔμμονος καί ἀναπόβλητος τῆς ἐλλαμφθείσης γνώσεως κατάληψις.
Ἡ κύκλῳ: Ἐπειδή καί ἐστηκυίας καί κύκλῳ Θεοῦ περιχορευούσας ἀμέσως τάς πρώτας ταύτας ταξιαρχίας φησί, σαφηνιστέον, πῶς καί ἑστᾶσι καί κινοῦνται, καθάπερ ἐν χορείᾳ κύκλῳ τοῦ Θεοῦ. Καί τέως μέν ἐξ Ἠσαΐου τήν ἀφορμήν εἴληφεν, ὅς λέγει, «καί σεραφίμ εἱστήκει κύκλῳ αὐτοῦ· ἕξ πτέρυγας τῷ ἑνί», καί τά ἑξῆς· ἐπάγει δέ, «καί ταῖς δυσίν ἐπέταντο»· πῶς γάρ ἑστῶτα περιεπέταντο κύκλῳ; Καί νοητέον οὗτως· πᾶς νοῦς ἐκ τοῦ πάντων αἰτίου Θεοῦ ἐκλάμψας, ἐπειδή ἀπό τοῦ δημιουργήσαντος ἐξέλαμψε, λέγεται περί αὐτόν ὡς περί κέντρον κινεῖσθαι, τῆς κινήσεως οὐ τοπικῆς τινος οὔσης, ἀλλά νοερᾶς καί ζώσης· ἔστι δέ νοῦ κύκλῳ κίνησις τοιαύτη· πᾶν τό νοοῦν ἤ νοῦς ὤν νοεῖ, ἤ ὡς μετέχον νοῦ. Ὁ μέν νοῦς ὤν, πρώτως νοεῖ, τό δέ μετέχον νοῦ δευτέρως νοεῖ· κατά τοῦτο μέν οὖν, καθ' ὅ νοῦς ὤν νοεῖ, κινεῖσθαι λέγοιτο ἄν· κυκλική δέ ἐπινοεῖται ἡ κίνησις αὔτη καθ' ὅ ἀνακάμπτων καί περί αὐτόν γινόμενος, οὕτος ἑαυτόν νοήσει καί τόν πρό αὐτοῦ, ἐξ οὗ ἐξέλαμψεν, ὡς οὖν ἐκ Θεοῦ βουληθέντος προβληθείς, περί αὐτόν, ἀντί τοῦ περί τήν Θεοῦ ἔφεσιν καί ἀγάπην, ὡς περί κέντρον, ἔσται· οὐ γάρ ἑνοῦνται τά δεύτερα τοῖς πρό αὐτῶν, ἀλλά χορείᾳ τινί τό γινόμενον ἔοικε· τά γάρ γεννώμενα εἶναι ἐν τῷ οἰκείῳ ἐφιέμενα, τόν γεννῶντα περιαθρεῖ· τό οὖν τῇ νοήσει πρός τά πρό αὐτοῦ ἐπεστραμμένον, κυκλικῆς κινήσεως ἔννοιαν εἰσάγει.
(≡14Ε_266≡> Ἐπειδή οὖν πανταχοῦ ἐστιν ὁ Θεός, αἱ πανταχοῦ αὐτῷ συνακολουθοῦσαι τῷ θέλειν αὐτόν νοεῖν ἀεί, ἐπί τούτῳ ἀγάλλονται καί περιχορεύουσιν, ὥσπερ τῇ εὐφροσύνῃ. Λέγεται οὖν νοῦς ἐν ἑαυτῷ εἶναι καί πρός ἑαυτόν σπεύδειν· ὁ οὖν ἐν ἑαυτῷ ἐστι, καί δηλοῖ ἀθανασίαν, στάσιν ἔχει· κατά γάρ τό εἶναι, ὅ ἐστιν ἀθανάτως εἶναι, ἑστάναι νοεῖται· κατά δέ τό πρός ἑαυτόν σπεύδειν, κινεῖται μή βουλόμενος διαχεῖσθαί πως εἰς τάς ἔξωθεν αὐτοῦ καί προσύλους νοήσεις. Κατά μέν οὖν τό ταυτοκίνητον οὐχ ἕστηκεν, ἀλλά κινεῖται, κατά δέ τήν οὐσίαν ἀεί ὡσαύτως ἔχουσαν στάσιν, ἀλλ’ οὐ κίνησιν ἔχει. Ἔστι τοίνυν καί κατά φύσιν ἑκάστῳ τῶν νοῶν ὁρμή, ἡ πρός Θεόν ἔφεσις καί ἡ περί αὐτόν, ὡς περί κέντρον κυκλική χορεία, ὡς ἡ τοῦ κύκλου περί τό σημεῖον, ἤτοι κέντρον, ἀφ' οὗ συνέστη· καί γάρ καί κατά φυσικήν ἀνάγκην ἕκαστον τῶν ὄντων τήν περί τόν Θεόν χορεύει χορείαν, τῷ εἶναι ἐφιέμενον τοῦ εἶναι. Οὕτως οὖν περί τῶν πάντων βασιλέα πάντα ἐστί, καί ἐκείνου ἕνεκα πάντα καί ἐκεῖνο ἁπάντων καλῶν αἴτιον. Ὅ δέ εἶπεν ἀμέσως τά πρῶτα περί Θεόν χορεύειν, ὡς μή ἔχοντά τι πρό αὐτοῦ δηλοῖ, ὅτι τά δεύτερα καί τά τρίτα, τουτέστι τά αἰσθητά, διά μέσων τῶν πρό αὐτῶν περί τόν Θεόν, ὡς εἴρηται, ἀναλόγως χορεύει.
Τά νοητά: Τά νοητά εἴδη μέν εἰσι καί ἰδιότητες ὑπάρξεων διακεκριμένων, ἐν δέ τῇ ἀσωματίᾳ, καί μή τόπου δεῖσθαι τά ἄϋλα, ἵνα χωρισθῶσιν, ὡς τά σώματα πάντα· ὅπου γάρ σῶμα καί τόπος ὁ μέλλων χωρεῖν ἀμάχως τά σώματα.
Ὡς φηνή: Ταῦτα τοῦ Ἰεζεκιήλ.
Ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ. Πῶς χρή νοῆσαι τόπον ἐπί Θεοῦ, τῆς Γραφῆς ἁπανταχοῦ λεγούσης, ἀπεριόριστον εἶναι τό Θεῖον, καί τό, «οὐρανός θρόνος αὐτοῦ, ἡ δέ γῆ ὑποπόδιον τῶν ποδῶν αὐτοῦ»· (≡14Ε_268≡> καί πάλιν· «ἕστηκε τάς νάπας ζυγῷ καί τήν γῆν δρακί»· καί αὖθις· «ἐάν πορευθῶ εἰς τόν οὐρανόν, σύ ἐκεῖ· ἐάν δέ καταβῶ εἰς τόν ἅδην, πάρει». Ποῖον οὖν ὁ Ἰεζεκιήλ ἐπενόησε τῷ Θεῷ τόπον; Λέγομεν, ὅτι τά δοκοῦντα ἡμῖν ἄπορα ὁ Θεός τοῖς ἐξ ὅλης αὐτόν ἐπιζητοῦσι κινήσεως φωτίζει· λέγει γάρ ἡ θεία Γραφή· «ἐάν τάς ἐντολάς μου φυλάττῃ τις, ἐγώ καί ὁ Πατήρ ἐλευσόμεθα καί μονήν παρ' αὐτῷ ποιησόμεθα». Ὥστε οὖν καί αἱ νοηταί δυνάμεις, καί αἱ τῶν ἁγίων ψυχαί, καί πάντων τῶν φυλασσόντων τάς ἐντολάς, τόπος κληθεῖεν ἄν εἰκότως τοῦ Θεοῦ καί ἀνάπαυσις· καί ἀλλαχοῦ γάρ φησιν· «ἐπαναπέπαυται τό Πνεῦμά μου ἐπ' αὐτούς».
Ἐν τοῖς περί τῶν θείων ὕμνων: Σημείωσαι ὅτι καί ἄλλο σύνταγμα αὐτῷ Περί θείων ὕμνων πεπόνηται.
Οἱ θεῖοι τόποι: Τίς ὁ τοῦ Θεοῦ τόπος.
Τόποι τῆς θεαρχικῆς: Τό εἰρημένον, «ποῖον οἶκον οἰκοδομήσετέ μοι, λέγει Κύριος, ἤ τίς τόπος τῆς καταπαύσεώς μου», δηλοῖ μή λέγεσθαι περί αἰσθητοῦ τινος, ἀλλά περί τῶν θείων τούτων νοῶν· ἤ καί οὕτως· ἡβουλήθη ὁ Θεός σημᾶναι, ὅτι ἀπερίγραπτον τό Θεῖον. Καί ἅλλως· ὅτι ἐν αὐτοῖς τοῖς ἀκούουσιν οὐκ ἦν τῷ Θεῷ τόπος καταπαύσεως διά τήν ἀπιστίαν αὐτῶν, ὥς φησιν ἐν Εὐαγγελίοις ὁ Κύριος· «ὁ δέ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἔχει ποῦ τήν κεφαλήν κλίνῃ».
Μονάς ἐστι: Οὐ μόνον, φησιν, ὁ τρισάγιος ὕμνος δηλοῖ καί ἡ ἐκ τοῦ τόπου αὐτοῦ τόν Θεόν δοξολογοῦσα φωνή, τό μεταδεδόσθαι καί ταῖς ὑφειμέναις τάξεσι γινώσκειν καί ὑμνεῖν τόν Θεόν, ἀλλά καί ἕτερόν τι σημαίνει πρός τούτοις· τοῦτο δέ δηλοῖ τό ρητόν τό λέγον· καί μήν καί ἑνάδα καί μονάδα τρισυπόστατον (≡14Ε_270≡> λέγομεν εἶναι τόν Θεόν καί προνοεῖν ἁπάντων, ἀπό τῶν πρώτων καί μέχρι τῶν ἐσχάτων τῆς γῆς περιδεδραγμένον ἁπάντων ἀσχέτως, τουτέστιν οὐ σωματικῇ κατέχοντα, ἀλλά θεϊκῇ προνοίᾳ ὑπερουσίως. Ὅτι δέ ἐστιν ἑνάς καί μονάς, καί Εὐάγριος ὁ ἀνόσιος ἐν τῇ δευτέρᾳ ἑκατοντάδι κεφαλαίῳ τρίτῳ φησί τοῦτο· 'Αὐτός ἐστι μονάς, ἐπειδή τό Θεῖον ἁπλοῦν καί ἀδιαίρετόν ἐστι· τούτου χάριν μονάς· καί μονάς γάρ ἀριθμητικῶς εἰπεῖν, ἁπλῆ καί ἀσύνθετός ἐστιν· ἑνάς δέ διά τοῦτο, ἐπειδή καί πρός ἑαυτήν ἥνωται ἡ ἁγία Τριάς φυσικῶς, καί ἑνοῖ πάντας τούς αὐτῆ πλησιάζοντας κατά τό εἰρημένον ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ, «ἵνα ὦσιν αὐτοί ἕν, ὥσπερ καί ἡμεῖς ἕν ἐσμεν».
Ἀσχέτῳ: Ἄσχετον συνοχήν λέγει τήν ἐξῃρημένην πάντῃ καί ἀσυναφῆ πρός τά συνεχόμενα πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ καί περικράτησιν.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Η'

Δυνατά: Ἰσχυρότατα.
Ἐπωνυμίας: Ὅτι ἡ ἐπωνυμία αὐτῶν σημαίνει, τίς ἡ ἰδιότης αὐτῶν.
Μέση τριαδική τάξις
Κυριότητες,    Δυνάμεις,    Ἐξουσίαι
Ἀδούλωτον: Ὅτι πᾶσα νοητή δύναμις ἀμειλίκτως πρός τό χεῖρον ἔχει.
§ 2. Ὡς ἀμείλικτον κυριότητα: Ἐνταῦθα σφάλματι τῶν ἑλληνικῶν φιλοσόφων εὐσεβῶς ἐπισκώπτει, οἵτινες ἰδικάς τρεῖς δυνάμεις τινάς ἀμειλίκτους προσηγόρευσαν, προελθούσας εἰς ὕπαρξιν ἔκ τινων πρό αὐτῶν ἑτέρων τριῶν δυνάμεων· οὐ μήν ἐκ Θεοῦ φῶτα, δημιουργηθείσας ἰδικῶς. Καί φασιν εἶναι τούς ἀμειλίκτους τούτους ὑποπεζίους τῶν προβαλλομένων αὐτούς (≡14Ε_272≡> νοητῶν δυνάμεων, ἀναστέλλοντας καί ὥσπερ ἀντιβαίνοντας καί ἐφεκτικούς τῶν πρό αὐτῶν καί ἑαυτῶν, τοῦ μή πεσεῖν εἰς ὕλην, καί ἀσθενεστέρους κατά τοῦτο τῶν προβαλλομένων ἑαυτούς, καθ' ὅ δέονται τοῦ κατέχειν εἰς τό ἄπτωτον ἑαυτούς. Ταῦτα μέν οὖν ὡς ἐν ἐπιτομῇ τά ἐκείνων· ὁ δέ μέγας Διονύσιος σοφῶς τά ἐναντία πάντα αὐτοῖς φησιν· ἐκ Θεοῦ γάρ αὐτάς δημιουργικῶς ὑποστῆναί φησιν, οὗ καί τήν ἐμφέρειαν ἔχουσιν εἰς κυριότητα, ὥσπερ καί ἡμεῖς οἱ καθ' ὁμοίωσιν κτισθέντες· αὐτούς δέ τό ἀμείλικτον κατά πάσης ὑφέσεως τῷ λόγῳ τῆς κυριότητος ἔχειν λέγει, κόπτοντας ὥσπερ καί διατέμνοντας καί οὐκ ἐῶντας κρατεῖν τήν πρός τά αἰσθητά ἐπιθυμίαν, οὐ μήν τούς πρό αὐτῶν ἀναστέλλοντας· τά δέ αἰσθητά καί σωματικά δουλοπρέπειάν φησι καί ἀνελευθερίαν καί εἰκαίαν δόξαν. 'Δουλοποιίας' δέ ἀντί τοῦ 'δουλοπρεπείας', ἐπεί μή συγχωροῦσι τά ὄντως ὄντα ἐννοεῖν, ἀλλά κατάγουσιν ἐκ τῆς ἀκλινοῦς ἑδραιότητος ἐπί τήν τῶν ματαιοτήτων ὑποκατάκλισιν. Ἀνομοιότητα δέ αὖθις καλεῖ τά ὑλικά, ὡς μηδέποτε μένοντα ἐπί ταὐτότητος, ἀλλά ἀεί μεταβάλλοντα.
Κυριαρχίας: Κυριαρχίαν τήν θεότητα ἔφη, ὅτι πάσης κυριότητος ἀρχή καί αἰτία καθέστηκεν.
Οὐκ ἀπολείπουσιν: Σημείωσαι πῶς πανταχοῦ φησι τάς ὑπερβεβηκυίας δυνάμεις μεταδιδόναι τῶν οἰκείων ταῖς μετ' αὐτάς καί τάς δυνάμεις δυναμοῦν τάς ὑποκειμένας· ἴσμεν δέ, ὅτι καί τόν Δανιήλ γέγραπται ἄγγελος ἐνισχύων, καί ἄλλους· καί τό δή πάντων μεῖζον, καί αὐτόν τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν, ἅτε καί ἄνθρωπον, ὡς ἐν τῷ κατά Λουκᾶν Εὐαγγελίῳ κεῖται.
Εὐταξίαν: Πρός τῷ ἀνωτέρω κειμένῳ καί ταῦτα συντακτέον· κατά κοινοῦ γάρ τό οἶμαι δηλοῦν.
Ἀφομοιωμένης: Ὅτι καί τῆς ἐξουσίας ὅσον αὐταῖς θεμιτόν, (≡14Ε_274≡> ὡς ἀγγέλοις οὖσιν, αἱ νοηταί δυνάμεις τοῖς μετ' αὐτούς μεταδιδόασι.
Καθαίρεται γάρ: Πῶς καί διά τίνος καθαίρονται καί φωτίζονται καί τελεσιουργοῦνται αἱ μέσαι τάξεις· καί ὅτι ἔχει ἡ Γραφή, ὡς ἄλλος ἄλλῳ ἄγγελος διαπορθμεύει τά θεῖα σύμβολα.
Καί διά μέσης: Ὅτι αἱ διά μέσων τελειώσεις ἀμυδρότεραι τῶν πρωτοφανῶς ὑπό Θεοῦ ἐνεργουμένων, αἵτινές εἰσι πρῶται.
Τήν δι' ἄλλου λεγομένην: Κατά τά ἐν τῷ Ζαχαρίᾳ καί Δανιήλ καί Ἰεζεκιήλ τοῖς προφήταις κείμενα.
Ἀμυδρουμένης: Ἀμυδρουμένης ἔφη, οὐ παρά τήν οἰκείαν αὑτῆς ἀτονίαν, ἀλλά τό ὑφειμένον τῶν δεχομένων· τοῦτο γάρ δηλοῖ τό εἰπεῖν 'δευτέρωσιν τελειώσεως', τουτέστι τό ἀμυδρότερον τελειοῦσθαι τά δεύτερα.
Οἱ δεινοί: Σημείωσαι, ὅτι ἱερεῖς ταῦτα παραδεδώκασι τῷ μεγάλῳ Διονυσιῳ· 'αὐτοφανεῖς' δέ ἐκάλεσε τάς πρώτας θείας δυνάμεις, ἐπειδή ἀφ' ἑαυτῶν τάς θείας δέχονται ἐλλάμψεις· αἱ γάρ λοιπαί δυνάμεις οὐ δι' ἑαυτῶν τά θεῖα δέχονται δῶρα τῆς γνώσεως, ἀλλά διά τῶν ὑπερκειμένων.
Ἱερατικῆς: Σημείωσαι, ὅτι ἱερατική παράδοσίς ἐστι τό περί τῆς τάξεως τῶν νοῶν εἰδέναι.
Ἐλλάμψεων: Ἀπόδειξις τοῦ ρηθέντος, ὅτι τά δεύτερα παρά τῶν πρώτων μυοῦνται, ἀπό Ζαχαρίου τοῦ προφήτου.
Ἀτιθάσσοις: Ἀνημέροις.
Ἐκδεδωκυῖα: Περί τῶν παραδοθέντων τῷ Βαβυλωνίῳ.
Τῇ παντοίᾳ: Ὅρα, ὅτι ὁ Θεός πάντα μηχανᾶται πρός τό ἐπιστρέψαι τούς πλανωμένους.
Ἐπιεικῶς ἐπανῆγεν: Τό 'ἐπιεικῶς' ἀντί τοῦ 'φιλανθρώπως' ἤ 'πάνυ καί μεγάλως' νόησον.
Κοινόν γάρ: Ὅτι κοινῷ ὀνόματι πᾶσαι αἱ δυνάμεις αἱ νοηταί ἄγγελοι λέγονται.
(≡14Ε_276≡> Ὑφειμένων: Ὑποβεβηκότων, δευτερευόντων.
Προπορευόμενον. Προπορευόμενον τάχα τοῦ προφήτου· τάχα δέ πρό τοῦ τόν μείζοντα ἄγγελον ἐλθεῖν ἐπ' αὐτόν.
Εἶτα πρός αὐτοῦ τήν θείαν: Τοῦτο θέλει δεῖξαι, ὀτι καί ἐν τοῖς ἀγγελικοῖς τάγμασιν οἱ πρῶτοι τοῖς δευτέροις διαγγέλλουσι τήν τοῦ Θεοῦ βουλήν. Κατακάρπως δέ ἀντί τοῦ πάνυ ἐκ τοῦ Ἰεζεκιήλ.
Ἀποκρίνεσθαι: Καλῶς εἶπεν ὁ Κύριος ἐν τῷ προφήτῃ Ἰεζεκιήλ, ὥστε χωρισθῆναι τῶν δικαίων τούς ἁμαρτωλούς· τοῦτο γάρ καί ἐν τοῖς Εὐαγγελίοις φαίνεται πεποιηκώς, ὅτε τά πρόβατα ἐκ τῶν ἐρίφων διεμέρισεν. Ἰδού συνᾴδει καί ἐν τούτῳ ἡ Παλαιά Διαθήκη τῇ Νέᾳ.
Ὅς τόν ποδήρη: Περί τοῦ τόν ποδήρη ἐνδεδυκότος χιτῶνα. Σημείωσαι δέ, ὅτι τῷ μέν ἀγγέλῳ τῷ τό μέν σημεῖον ἐπιθεῖναι κελευσθέντι ποδήρης ἦν χιτών καί ζώνη περί τήν ὀσφύν, σχῆμα πρέπον ἱερεῖ· τοῖς δέ ἀγγέλοις ἄλλοις πέλεκυς ἐν ταῖς χερσίν, ὅπερ δηλοῖ τιμωρητικήν τινα δύναμιν, ὡς ἐκ τούτου νοεῖν ἡμᾶς, ὅτι πρός τό μέλλον ἀποτελεῖσθαι καί τό τῶν ἀγγέλων εἶδος σχηματίζεται, ὅπερ ἐννοῆσαι ὀφείλομεν περί τῶν σεραφίμ καί χερουβίμ καί τῶν ἄλλων δυνάμεων, ὅτι πρός τήν οἰκείαν τάξιν καί τό σχῆμα ἔχουσιν· οἱ γάρ τόν τρισάγιον ὕμνον λέγοντες πολυπρόσωποι σχηματίζονται, δηλοῦντος τοῦ λόγου, ὅτι ἀσίγητός ἐστι καί πολύς ὁ αὐτῶν ὕμνος· οὕτω καί περί τῶν ἑξῆς νόησον.
Τό σημεῖον εἰς τά μέτωπα: Σημείωσαι, ὅτι τήν θείαν προτύπωσιν ἐξ ἐκείνου προεμήνυσε, τό τούς πιστούς κατά τό μέτωπον τήν ζωοποιόν ἐπιτιθέναι σφραγῖδα καί περισώζεσθαι ἐκ τοῦ ὀλοθρευτοῦ· ἀλλά τότε μέν ἄγγελοι ἐν σχήματι ἱερέων τοῦτο ποιεῖν ἐκελεύσθησαν τοῖς ἀνευθύνοις· ἡ γάρ ζώνη καί ὁ ποδήρης χιτών τό ἱεροπρεπές τῶν ἱερέων δηλοῖ σχῆμα· νῦν δέ καί (≡14Ε_278≡> ἡμεῖς ἑαυτοῖς οἱ πιστοί τήν τοῦ σταυροῦ σφραγῖδα κατά τό μέτωπον ἐντυποῦντες, διαφεύγομεν τόν ἐχθρόν· ἰδού καί ἄλλη ὁμοίωσις Παλαῖας πρός τήν Νέαν. Σημείωσαι δέ, ὅτι αὐταί εἰσιν αἱ τρεῖς τριαδικαί τάξεις τῶν νοητῶν δυνάμεων· πρώτη τριάς, θρόνοι, εἶτα χερουβίμ, εἶτα σεραφίμ· δευτέρα τριάς, κυριότητες, δυνάμεις, ἐξουσίαι· αὗται καί μέσαι λέγονται· τρίτη τριάς, ἀρχαί, ἀρχάγγελοι, ἄγγελοι· κοινῷ δέ ὀνόματι πάντες ἄγγελοι.
Εὐταξίας: Περί εὐταξίας τῶν δευτέρων πρός τούς ἀνωτέρους.
Τόν θειότατον Γαβριήλ: Σημείωσαι, ὅτι καί ὁ Γαβριήλ οὐκ ἔστι τῶν ἀνωτέρων δυνάμεων, ἀλλά τῶν ὑφειμένων.
Ἱεραρχίας: Σημείωσαι, ὅτι μίμημα τῆς ἄνω μυστικῆς ἱεραρχίας τά ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ γινόμενα σήμερον· καί γάρ οἱ ἱερεῖς σφραγῖδα ἐπιτιθέασι τοῦ ζωοποιοῦ σταυροῦ τοῖς προσιοῦσι τῷ μυστηρίῳ, διά τό χωρισθῆναι αὐτούς τῶν ἀπίστων, καί ἵνα τόν ἐχθρόν διαφύγωσιν· ἄλλως τε καί τάξις φυλάττεται κατά τήν ἁγίαν Ἐκκλησίαν· ὅ γάρ ποιεῖν ἐπιτέτραπται ὁ ὑποδιάκονος, οὐ ποιοῦσιν οἱ ὑποδεέστεροι, καί ὅ ποιεῖ ὁ πρεσβύτερος, οὐ ποιεῖ ὁ διάκονος· καί ἁπλῶς εἰπεῖν, ἕκαστος ἔχει τήν πρέπουσαν αὐτῷ λειτουργίαν· κοινῷ δέ ὀνόματι πάντες κληρικοί καί λειτουργοί καλοῦνται, ὡς καί οἱ ἄγγελοι· ἐντεῦθεν χρή νοεῖν, πῶς εἴρηται τῷ θείῳ Στεφάνῳ· «οἵτινες ἐλάβετε τόν νόμον εἰς διαταγάς ἀγγέλων, καί οὐκ ἐφυλάξετε».

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ'

§ 1. Ὑπερούσιον αὐτῆς ταξιαρχίαν: Αὐτῆς τῆς ἀρχοποιοῦ ἀρχῆς ἀναφαίνει τήν ὑπερούσιον ταξιαρχίαν αὐτή ἡ τῶν ἀρχῶν τάξις.
(≡14Ε_280≡> § 2. Ἀρχαγγέλων: Περί τοῦ ἀρχαγγελικοῦ κόσμου, καί τί δηλοῖ.
Ἱεραρχία: Σημείωσαι τό καθολικόν, ὅτι πᾶσα ἱεραρχία ἔχει πρώτας καί μέσας καί τελευταίας δυνάμεις, τουτέστιν αἱ τρεῖς τριαδικαί τάξεις.
Ἁγιωτάταις: Γρ. καί ἱερωτάταις. Πῶς καί οἱ θεῖοι ἀρχάγγελοι ταῖς πρό αὐτῶν καί μετ' αὐτούς κοινωνοῦσι.
Κατά τό τελευταῖον: Ὅτι ἐσχάτη τάξις ἀγγέλων καί περικόσμιος.
Ἡ τελευταια τριαδική τάξις.
Ἀρχαί,    Ἀρχάγγελοι,    Ἄγγελοι.
Καί μᾶλλον πρός: Ὅτι ἡ τελευταία τάξις τῶν οὐρανίων δυνάμεων μᾶλλον ἀξία ἐστίν ἄγγελοι προσαγορεύεσθαι, ὡς πλησιάζουσα ἀνθρώποις, δι ' ἦς καί τά θεῖα μυοῦνται ἄνθρωποι.
Τήν μέν γάρ ὑπερτάτην: Ὅτι ἡ πρώτη τριάς τῆς δευτέρας ἱεραρχεῖ, καί ἡ δευτέρα τῆς τρίτης· ἡ δέ τρίτη τῶν ἐν ἀνθρώποις ἱερέων, καί ἐφορῶσι τά παρ' αὐτῶν τελούμενα.
Κρυφιοειδέστερον: Πῶς αἱ μέν κρυφιώτεραι, αἱ δέ ἐμφανέστεραι ἱεραρχίαι.
Ταῖς ἀνθρωπείαις ἱεραρχίαις: Τίνες ἡμῶν ἱεραρχικῶς ἐφεστήκασι. Σημείωσαι τήν ἀπόδειξιν ἐκ τοῦ Δανιήλ, τουτέστιν ἐσχάτην τάξιν ἐπιστατεῖν τῆς καθ' ἡμᾶς ἱεραρχίας.
Καί μήν καί ἡ: Κατά κοινοῦ τό ἵνα ᾖ κατά τάξιν, ὡς εἶναι τήν σύνταξιν, καί μήν ἵνα κατά τάξιν ᾖ καί ἡ παρά Θεοῦ, καί τά ἑξῆς.
Εἰ δέ τις φαίη: Πῶς ἀγγέλων ἀγαθῶν ἐφεστώτων τοῖς ἔθνεσι, μόνος ὁ Ἰσραήλ ἐγίνωσκε τόν Θεόν· ἕκαστον γάρ ἔθνος (≡14Ε_282≡> ἄγγελον ἔχει ἀποκεκληρωμένον αὐτῷ, ὡς Ἰουδαῖοι τόν Μιχαήλ, ὅν καί τῆς ἐσχάτης τάξεως τῶν ἁγίων ἀγγέλων φησίν.
Ὅτι μή τάς τῶν ἀγγέλων: Οὐ παρά τήν τῶν ἐπιστατούντων ἀγγέλων αἰτίαν φησί τό τοιοῦτο, ἀλλά παρά τήν οἰκείαν αὐτεξούσιον πρός τά μή δέοντα ροπήν.
Τῇ φιλαυτίᾳ: Σημείωσαι ὅτι ἕκαστος ἑαυτῷ αἴτιος καί τοῦ ἀγαθοῦ καί τοῦ κακοῦ· τό δέ φιλαυτία καί αὐθάδεια ἐκ παραλλήλου τό αὐτάρεσκον δηλοῖ.
Τοῦτο δέ μαρτυρεῖται: Οὐχ ὅτι ὁ Θεός τόν Ἰσραήλ μόνον ἐξελέξατο, ἀλλ’ ὅτι ὁ Ἰσραήλ μόνος ἐβουλήθη ἕπεσθαι Θεῷ· οὕτω γάρ καί ἡ ἑρμηνεία τῆς λέξεως σημαίνει, 'νοῦς ὁρῶν τόν Θεόν'· οὕτω νοεῖν ὀφείλομεν τά ἐν τῇ ὠδῇ Μωϋσέως εἰρημένα, «ἐγενήθη μερίς Κυρίου σχοίνισμα Ἰακώβ», ὅπερ δηλοῖ τόν Ἰσραήλ· οὐχ ὁ Θεός γάρ τόν Ἰσραήλ μόνον ἀγαπᾷ, ὡς καί ὁ Ἀπόστολος πολλαχοῦ ἐδήλωσεν εἰπών, «μή οὐκ ἔστιν ὁ Θεός καί ἐθνῶν; Ναί καί ἐθνῶν, εἴπερ εἷς ὁ Θεός», ἀλλ’ ὁ Ἰσραήλ πρῶτος ἐπορεύθη ὄπισθεν Θεοῦ, ἐπεί ὕστερον ἀποστάς καί αὐτός ἀπεδιώχθη· τό γάρ αὐτεξούσιον ἔχοντες οἱ ἄνθρωποι, ὅτε θέλουσι, ποιοῦσι τόν Θεόν μεθ' ἑαυτῶν.
Πεπονθέναι: Ὅτι καί ὁ Ισραήλ αὐτός ἀπέστη.
Ζωήν: Ὅτι αὐτεξούσιος ὁ ἄνθρωπος.
Ὄψεων: Ὅπερ ἐναῦθά φησιν ὁ πατήρ, τοῦτο καί ἐπί τοῦ ἡλιακοῦ φωτός γινόμενον ἔστιν ἰδεῖν, ἐπί μέν τῶν διαφανῶν ὑλῶν τήν οἰκείαν διάδοσιν ποιουμένου, ἐπί δέ τῶν παχυτέρων οὐχ ὁμοίως, ἀλλ' ἤ πάντῃ ἀδιαδότως ἤ ἀμυδρῶς. Ὅπερ οὖν ἐνταῦθα τό τῆς ὕλης διάφορον ποιεῖ, τοῦτο ἐπί τῆς θείας ἐλλάμψεως ἡ ἀνισότης τῆς αὐτεξουσίου ἐργάζεται ροπῆς.
Ἀνομοιότης: Τουτέστι, τῶν τοῦ νοῦ ὀφθαλμῶν ἡ παρατροπή.
(≡14Ε_284≡> Ἤ παντελῶς ἀμέθεκτον ποιεῖ: Ὅρα πῶς φησιν ἡμᾶς αὐτούς αἰτίους εἶναι τοῦ δέξασθαι τήν ἔλλαμψιν τήν θείαν, ἤ ὀλίγον ἤ πολύ αὐτῆς δέχεσθαι, ἤ παντελῶς μηδέν αὐτῆς εἰσδέξασθαι, ὅταν πρός αὐτήν ἀντίτυποι γενώμεθα, οἱονεί σκληροί, ἤτοι λίθινοι· φησίν οὖν ἐν Εὐαγγελίοις αὐτός ὁ Κύριος· «δύναται ὁ Θεός ἐκ τῶν λίθων τούτων ἐγεῖραι τέκνα τῷ Ἀβραάμ»· ὅπερ γάρ ἡμῖν σκληρόν καί ἀδύνατον, τοῦτο τῷ Θεῷ δυνατόν.
Ἡμεῖς ἀνενεύσαμεν: Σημείωσαι, μάλιστα ἐντεῦθεν ἐπιστομίζεται τήν ἄκαιρόν τινων καί ἀδιάκριτον ἀπαιδευσίαν, οἵ τολμῶσι φάσκειν, τά θεῖα ταῦτα συγγράμματα Ἀπολλιναρίου εἶναι, μή ἐκ τῶν προσώπων ὧν μνημονεύει καταστοχαζόμενοι τῆς ἀρχαιότητος τοῦ ἀνδρός, ἀλλά ψευδεπίγραφον λέγοντες τήν Διονυσίου προσηγορίαν· μηδέ ὅτι νῦν ἐξ εἰδωλολατρῶν εἶπεν αὐτόν ἐπιστρέψαι, καίτοι Ἀπολλινάριος οὐκ ἐκ τοιούτων ἦν.
Ἐπί τό πᾶσιν ἑτοίμως: Ὅτι ὁ Θεός, φύσει ὤν ἀγαθός, ἕτοιμον ἑαυτόν τοῖς πᾶσι παρέχει εἰς τό μεταλαμβάνειν τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ καί φωτισθῆναι τήν ψυχήν, λοιπόν τό ἐφ' ἡμῖν ζητεῖται, τό, πῶς ἐρῶμεν μετασχεῖν τῆς γνώσεως αὐτοῦ, ἵνα δειχθῇ τό αὐτεξούσιον· οὐ γάρ αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός, ὅπερ ἐστίν ὁ ἐξ αὐτοῦ χωρισμός· ἡ δέ σύνταξις αὕτη· ἐπεί ὅτι γε καί τῶν ἑτέρων ἐθνῶν οὐκ ἔκφυλοί τινες ἐπεστάτουν θεοί, μία δέ πάντων ἀρχή· καί οὕτω τἄλλα, διά μέσου· καί ὅτι καί τῶν ἄλλων ἐθνῶν μία ἀρχή τοῦ Θεοῦ ἦρχε, καί τότε διά τῶν ἰδίων ἀγγέλων ἱεραρχούντων.
Μελχισεδέκ: Σημείωσαι τά περί τοῦ Μελχισεδέκ, ὡς ἱεράρχου ὄντος, καί τῇ δι' ἀγγέλων ὁδηγίᾳ τόν ὄντως ὄντα Θεόν ἐπεγνωκότος· 'ἑπομένους' δέ εἶπε διά τό αὐθαίρετον, καί οὐ κατηναγκασμένον.
(≡14Ε_286≡> § 4. Τῷ Φαραώ: Σημείωσαι, ὅτι δ' ἀγγέλων φησί τάς καθ' ὕπνους γενέσθαι ὁράσεις τῷ Φαραώ καί τῷ Ναβουχοδινόσορ, καί τάς τούτων ἐκφαντορίας, ἤγουν ἑρμηνείας.
Θεράποντες: Ὁ μέν Ἰωσήφ τῶν Αἰγυπτίων, ὁ δέ Δανιήλ τῶν Βαβυλωνίων, ἀγγέλων τῶν ἐπιστατούντων τοῖς ἔθνεσι τούτοις, βουλῇ Θεοῦ ἀποκαλυπτόντων τά ὁράματα.
Ἀποκληρωτικῶς: Σημείωσαι τήν ἑρμηνείαν τῶν ρητῶν τῆς Μωσέως ᾠδῆς· «ὅτε διεμέριζεν ὁ Ὑψιστος ἔθνη, οὕς διεμέρισεν υἱούς Ἀδάμ, ἔστησεν ὅρια ἐθνῶν κατά ἀριθμόν ἀγγέλων Θεοῦ· καί ἐγενήθη μερίς Κυρίου λαός αὐτοῦ Ἰακώβ, σχοίνισμα κληρονομίας αὐτοῦ Ἰσραήλ»· οὐ γάρ δεῖ, φησίν, οἴεσθαι μερίσασθαι πρός ἑτέρους θεούς ἤ ἀγγέλους τά ἕθνη· οὐ γάρ ἀποκληρωτικῶς ἔλαχε, τῷ Θεῷ μέν Ἰσραήλ, τοῖς δέ ἄλλοις ἀγγέλοις ἰδίως, ὡς μή διακονεῖν αὐτούς εἰς ἄλλο τι τῷ Θεῷ· οἷον φέρε εἰπεῖν, τόδε τό ἔθνους αὐτοῦ, ἤ οὐ σχολάζει ἑτέρῳ τινί πρός Θεόν, ὁ τοῦ ἔθνους ἄγγελος, ἀλλ ' οὐδ' ὁμοτίμως ἤ ἀντιθέτως ἔλαβεν ὁ Θεός τόδε τό ἔθνος, καί ἕκαστος τῶν ἀγγέλων ἴδιον ἔθνος, ὡς ἐν τῷ Ἠσαΐᾳ εἴρηται, ὅτι ὁ διάβολος τά πρός βορρᾶν ὄρη, τουτέστι τά ἐθνη, εἶπεν ἐν ἑαυτῷ ἔχειν καί ἐναντιοῦσθαι τῷ Θεῷ καί εἶναι ὅμοιος τῷ Ὑψίστῳ· πάντα γάρ δοῦλα τοῦ Θεοῦ καί πάντων αὑτός ἄρχει, ἀλλά τούς γινώσκοντας αὐτόν προτιμᾷ, καί διά τοῦτο καί αὐτός λέγεται αὐτῶν ἄρχειν, κἄν ἔχοιεν ἄγγελον ἐφεστῶτα, ὡς ὁ Ἰσραήλ τόν Μιχαήλ. Καί πῶς πάντων ὁ Θεός ἄρχων κατ' ἐξαίρετον τοῦ Ἰσραήλ λέγεται Θεός, καί ὁ Ἰσραήλ αὐτοῦ; Καί λέγομεν, ὅτι ὁ Θεός πάντων (≡14Ε_288≡> ἐστί Θεός, τῶν δέ πλησιαζόντων αὐτῷ καί αὐτόν μόνον προσκυνούντων λέγεται Θεός δικαίως· οἱ δέ λοιποί, εἴδωλα σέβοντες, ἑτέρους ποιοῦσιν ἑαυτῶν θεούς.
Ἐγενήθη μερίς Κυρίου: Καλῶς ἑρμηνεύει τό, «ἐγένετο.μερίς Κυρίου Ἰσραήλ». Ἐχρῆν οὖν, εἴπερ ὁ Ισραήλ μόνος ἐπεγίνωσκε Θεόν, αὐτόν μόνον ὑπό τοῦ Κυρίου ἐπισκοπεῖσθαι καί τῶν ἀγγέλων αὐτοῦ· ἀλλά καί ἐν τούτῳ δείκνυται τό ἀμέτρητον καί ἀνεξιχνίαστον ἔλεος τοῦ Θεοῦ, ὅτι καί τοῖς δοκοῦσι μή εἶναι τῆς μεριδος αὐτοῦ, ἴδιον ἄγγελον προεβάλετο φύλακα τοῦ ἔθνους· «ἀνατέλλει γάρ τόν ἥλιον αὑτοῦ ἐπί δικαίους καί ἀδίκους». Καί πάλιν· «ὁ μή θέλων τόν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τό ἐπιστρέψαι καί ζῇν αὐτόν». Ἀλλ ' ἐρεῖς· Καί πῶς οἱ ἔχοντες ἀγγέλους παρά τοῦ Θεοῦ δεδομένους εἰς τό ἐπιστατεῖν καί ἡγεῖσθαι αὐτῶν, ἀπέστησαν ἀπό Θεοῦ ζῶντος καί προσεκύνησαν εἰδώλοις; Λέγομεν, ὅτι πᾶσα ἀνάγκη ἐκ τῶν εἰς Θεόν ὁρώντων ἐλήλαται καί ἀντεισήχθη τό αὐτοπροαίρετον· εἴ τις οὖν αἱρεῖται σύν Θεῷ εἶναι, φρουρεῖται ὑπό τοῦ ἀγγέλου καί τάττεται· «Κύριος» γάρ, φησί, «γινώσκει ὁδόν δικαίων»· καί πάλιν· «νεώτερος ἤμην, καί γάρ ἐγήρασα, καί οὐκ εἶδον δίκαιον ἐγκαταλελειμμένον»· εἴ τις δέ τήν ἐναντίαν αἱρεῖται, οὐκ ἀναγκάζεται ὑπό τοῦ ἀγγέλου τόδε τι ποιεῖν· οὗτος γάρ ὁ βίος καί κτηνώδης μᾶλλον, καί οὐκ αὐτοπροαίρετος. Ἀμέλει καί περί τοῦ Ἰσραήλ φησιν, ὅτι ἥμαρτε καί ἐμοσχοποίησεν· «ἐπίγνωσιν», γάρ, φησί, «Θεοῦ ἀπώσω, καί ὀπίσω τῆς καρδίας σου ἐπορεύθης», τουτέστι τό ἴδιον θέλημα προετίμησας.
Τόον Μιχαήλ: Ὅτι καί ὁ Ἰσραήλ, εἰ καί μερίς Κυριου ἐγένετο, ἀλλ’ οὖν καί αὐτοί ἰδικόν ἄγγελον εἶχον τόν Μιχαήλ.
(≡14Ε_290≡> Ἐθελουσίως: Τοῦτό φησι διά τό αὐτεξούσιον καί ἀβίαστον.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ι'

§ 1. Τελεταρχικῆς: Τελεταρχικήν τήν ἀρχηγόν καί αἰτίαν τῆς αὐτῶν τελειώσεως.
Κρυφιωτέρα μέν: Σημείωσαι ὅτι ἐνταῦθα σαφῶς δηλοῖ, διά ποίαν αἰτίαν αἱ τάξεις τῶν οὐρανίων δυνάμεων οὕτως εἰσίν, ὥστε τήν μέν ὑπερτέραν εἶναι, τήν δέ μέσην, τήν δέ τελευταίαν· λέγει γάρ διά τήν ἀνωτέραν τάξιν, ἥτις ἐστί θρόνοι, σεραφίμ καί χερουβίμ, ὅτι ὑπ' αὐτῆς τῆς θείας γνώσεως ἐλλαμπόμεναι, διά τό ἀμέσως ἐπ' αὐτήν ἐπανατείνεσθαι καί μή ἔχειν τό προλαμβάνον, οὕτως ὑπ' αὐτῆς τῆς τελεταρχίας τῆς θείας καθαίρεται καί φωτίζεται καί τελεσιουργεῖται· εἰ γάρ οὕτως ἐδημιουργήθη, ὥστε πρώτη εἶναι, οὔτε καθάρσεως οὔτε φωτισμοῦ ἐδέετο, οὕτω πλασθεῖσα, ὥστε καί ἀξία εἶναι τῆς πρώτης τάξεως. Ἄλλως τε, ὅρα τί λέγει μετά μικρόν ὁ θεῖος οὗτος ἀνήρ, ὡς κρυφιωτέρα μᾶλλόν ἐστι, ὅτι νοητοτέρα καί μᾶλλον ἁπλωτική· ἐκ τούτων γάρ ἔστι πλέον λαβεῖν τό αὐτοπροαίρετον αὐτῶν· εἰ γάρ μή πλέον τῶν ὑποδεεστέρων ἥπλου ἑαυτήν καί διενοεῖτο, οὐκ ἄν ἐπλησίαζε Θεῷ· ἐγγίσασα δέ Θεῷ ἑκουσίως, κρεῖττον καθαίρεται καί φωτίζεται καί τελεσιουργεῖται, τουτέστι ἐνεργεῖ τά τέλεια, ἀντί τοῦ τά περί Θεόν· καί τοῦτο οἶμαι τήν Γραφήν αἰνίττεσθαι· «προσέλθετε πρός αὐτόν καί φωτίσθητε, καί τά πρόσωπα ὑμῶν μή καταισχυνθῇ»· οὕτω καί περί τῶν ἐφεξῆς δυνάμεων νόησον, ὅτι ἑκάστη κατά τήν οἰκείαν ἀναλογίαν ὁρᾷ τόν Θεόν· τοῦτο σαφέστερον λέγει καί ἐν τῷ τέλει τοῦ κεφαλαίου τούτου.
§ 2. Ἐκφαντορικοί:· Ὅτι πάντες οἱ ἄγγελοι τά παρά τῶν (≡14Ε_292≡> πρό αὐτῶν εἰς αὐτούς φερόμενα φῶτα τοῖς ὑποδεεστέροις ἐκφαίνουσι. Κατά κοινοῦ ληπτέον τό 'ἐκφαντορικοί'· ἐκ Θεοῦ δέ κεκινημένων φησί περί τῆς πρώτης τῶν σεραφίμ ταξιαρχίας.
Σεραφίμ: Διά τί περί τῶν σεραφίμ ὁ θεῖος ὕμνος φησί κεκραγέναι ἕτερον πρός τόν ἕτερον; Διά τό τούς πρώτους ἀγγέλειν τοῖς δευτέροις τά θεῖα μυστήρια.
§ 3. Οὐκ ἀπεικότως: Ἐκ γάρ τῶν ἁπλουστέρων μυήσεων, ὅπερ γάλακτος ποτισμόν ἐκάλεσεν ὁ Ἀπόστολος, πρός τά μέσα, καί ἐκ τούτων πρός τά μείζοντα, ἤγουν τήν τῶν τελείων τροφήν ἀνιών, τήν τελευταίαν ἀναφαίνει τάξιν καί δύναμιν. Ἔστι δέ καί ἑτέρως τά κατά τόν τόπον νοῆσαι, καί πρώτην μέν εἰπεῖν τήν πρός τό ὑπερκείμενον ἀνάτασιν, μέσην δέ τήν περί αὐτόν ἀναστροφήν καί συνέλιξιν, τελευταίαν δέ τήν τό ὑποδεέστερον ἀνάγουσαν, ὅ καί μᾶλλον ἐπί τῶν ἀγγέλων νοητέον.
Καί πρώτας καί μέσας: Σημείωσαι, ὅτι ἑκάστου ἡμῶν ὁ νοῦς πρώτας καί μέσας καί τελευταίας τάξεις ἔχει εἰς τό νοεῖν περί Θεοῦ τάς τρεῖς τάξεις ταύτας· νοητέον οὕτως, ὅτι πᾶς νοῦς ἔχει οὐσίαν, καθ' ἥν πρῶτόν ἐστιν· εἶτα καί δύναμιν, καθ' ἥν τά οἰκεῖα πράττων εὐσεβεῖ. Ταῦτα καί ἐν τῷ ἑξῆς κεφαλαίῳ σαφηνίζει.
Ὅθεν ἐντεῦθεν σαφῶς καί ἀναντιρρήτως ἔστι λαβεῖν, ὅτι ἀληθῆ πρό μικροῦ παρεγράψαμεν· ἰδού γάρ πῶς φησιν. Ἕκαστος οὐράνιος καί ἀνθρώπινος νοῦς πρώτας καί μέσας καί τελευταίας ἔχει ἀναγωγάς, καθ' ἅς ἕκαστος ἐν μετουσίᾳ γίνεται τῶν θείων καί ἱεραρχικῶν ἐλλάμψεων. Πρῶτον μέν, ὅτι ἴσην τάξιν εἶπε τῶν ἀνθρώπων καί τῶν ἄνω δυνάμεων, καί οὐδένα τῶν ἀνθρώπων ἴσμεν, οὔτε προφήτην οὔτε δίκαιον, μηδέν θέντα τῆς ἰδίας προφάσεως εἰς τό πλησιάσαι Θεῷ, Ὅρα γάρ τί (≡14Ε_294≡> φησιν ὁ ἕως τρίτου οὐρανοῦ φθάσας, ὅτι «ὑπωπιάζω μου τό σῶμα καί δουλαγωγῶ, μήπως, ἄλλοις κηρύξας, αὐτός ἀδόκιμος γένωμαι»· ἔπειτα σαφῶς ὧδέ φησι τό αὐτεξούσιον καί τῶν ἀγγέλων καί τήν τῆς ἰδίας αὐτῶν ὁρμῆς ἔφεσιν· ἵνα δέ μηδείς τῶν λίαν ἐριστικῶν φιλονεικήση, ὡς ἐν ἐπιλόγῳ φησίν, ὅτι οὐδέν ἀπροσδεές καί αὐτοτελές, τουτέστιν ἀφ' ἑαυτοῦ τέλειον, εἰ μή μόνος ὁ Θεός· ὥστε ἄγγελοι καί ἄνθρωποι προκοπῆς καί τελειώσεως δέονται.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ'

§ 1. Οὐ γάρ ἔστιν εἰπεῖν ὡς ἐπί τῶν ἀγγέλων: Αἱ γάρ δυνάμεις τῆς δευτέρας εἰσί καί μέσης τριάδος μετά τάς κυριότητας ταττόμεναι· ὥστε οὐχ ὡς τελευταίων αὐτῶν οὐσῶν πᾶσαι αἱ τάξεις ἐκλήθησαν δυνάμεις, ὡς ἐπί τῶν ἀγγἐλων.
Τῶν ἐσχάτων: Ὅτι τά τῶν ἐσχάτων ἔχουσι τά ὑπερκείμενα, τά δέ τῶν ὑπερκειμένων οὐκ ἔχει τά ἔσχατα· οὕτω καί ἀνωτέρω εἴρηται, ἐπειδή τά μέν πρῶτα ὁλικῶς ἔχει τήν ἔλλαμψιν, τά δέ τελευταῖα μερικῶς, ὡς ἐφεξῆς φησιν. Οὕτω καί ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ ἔστιν εὑρεῖν· ὁ γάρ ἱερεύς δύναται ποιεῖν ὅλα τά τῶν ὑποδεεστέρων, οἷον διακόνων καί τῶν ἐφεξῆς, ὁ δέ διάκονος τά τῶν ἱερέων οὐκ ἐπιτέτραπται ποιεῖν· ὅτι γάρ ἡ καθ' ἡμᾶς ἱεραρχία μιμεῖται τήν οὐρανίαν τάξιν, εἴπομεν ἄνω. Καλῶς δέ προσέθηκε τό ὁλικῶς, μερικῶς γάρ μετέχουσι· τήν σύνταξιν δέ ἀπό τοῦ, οὐ γάρ ἔστιν εἰπεῖν, ἕως δεῖ συνάψαι, καί ἀρχήν ποιήσασθαι τῆς ἀπορίας.
§ 2. Φαμέν δέ: Πῶς πάντες λέγονται δυνάμεις; Τελευταία (≡14Ε_296≡> γάρ τάξις ἡ τῶν ἀρχῶν καί ἀρχαγγέλων καί ἀγγέλων ἐστί· καί ὅμως καί αὐτοί δυνάμεις ἔστιν ὅτε ὀνομάζονται.
Εἰς οὐσίαν καί δύναμιν: Ὡς ἐν ὑποδείγματι ρητέον οὐσίαν μέν εἰπεῖν τήν πυρός φύσιν, δύναμιν δέ ταύτης τό φωτιστικόν, ἐνέργειαν δέ τό τῆς δυνάμεως ἀποτέλεσμα, ἤγουν τό φωτίζειν καί καίειν.
Ἤ οὐρανίας δυνάμεις ἀποκαλῶμεν: Ὁμώνυμόν ἐστιν ὄνομα αἱ δυνάμεις· λέγεται γάρ οὕτω καί τό ἰδικόν τάγμα, τουτέστι τό δεύτερον τῆς μέσης τριαδικῆς διακοσμήσεως, καί κοινῶς πάντα τά τάγματα, ὡς δύναμιν ἔχοντά τινα,
Ταῖς ὑφειμέναις: Κατά κοινοῦ τό 'ἡμᾶς' οἰητέον. Σημείωσαι, πῶς ἀνωτέρω μέν φησιν, ὅτι εἰς τρία διαιροῦνται αἱ ἀγγελικαί τάξεις, εἰς οὐσίαν καί δύναμιν καί ἐνέργειαν, ἐνταῦθα δέ λέγει τόν λόγον, δι' ὅν δυνάμεις πᾶσαι καλοῦνται.
Περισσῶς ἔχουσι καί τάς: Δοκεῖ πως ἐνταῦθα λέγειν, ὅτι· κατ' ἀξίαν αἱ ἀγγελικαί διακοσμήσεις δημιουργικῶς ἐτάχθησαν, οὐ σαφῶς δέ τοῦτο παρίστησιν: ἄνω γάρ ἐν τῷ πρό τούτου κεφαλαίῳ φανερῶς τήν αὐτῶν ἔφεσιν καί νόησιν λέγει, αἰτίας αὐτάς εἶναι τῆς ὑπερτέρας αὐτῶν τάξεως, ἀμέλει ὅτι καί καθαίρεσθαι καί φωτίζεσθαι καί τελειοῦσθαι εἶπεν αὐτάς. Ἔστιν οὖν ἐπιχειρήσαντα εἰπεῖν εὐσεβῶς, ὅτι ὁ Θεός, προειδώς αὐτῶν τήν τῆς ἐφέσεως κίνησιν, καί τάς αὐτῶν τάξεις ἀξίας αὐτῶν παρήγαγεν, ἐξ ὧν οὐκ ἄν εἴποι τις αὐτάς δύνασθαι ἐκπεσεῖν, διά τό ἕξιν τινά κτήσασθαι πρός τό ἀγαθόν διά τῆς ἅγαν θελήσεως· τούς δέ ἀγγέλους, τουτέστι τούς τελευταίους διακόσμους ἐνδέχεσθαι ἴσως καί ἐπί τό χεῖρον τραπῆναι· εἶπεν αὐτούς γάρ περικοσμίους, ἐξ ὧν οἶμαι καί τόν διάβολόν ποτε εἶναι πρό τοῦ μή ἐκπεσεῖν· καί εἴ τις τούτων τελειότερον οἶδεν, αἰτῶ μαθεῖν. Σημείωσαι δέ, πῶς κατά τάξιν αἱ ἀγγελικαί διακοσμήσεις δημιουργικῶς παρήχθησαν.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ'

(≡14Ε_298≡> § 1. Ζητεῖται: Πῶς οἱ καθ' ἡμᾶς ἱερεῖς ἄγγελοι λέγονται.
§ 2. α'. Φαμέν γάρ ὅτι ὁλικῆς: Σημείωσαι, ὅτι εἰ καί τῆς τῶν ἀνωτέρω δυνάμεων ἀποδέουσιν ὁλότητος οἱ ἔσχατοι, ἀλλ' οὖν μερικῆς μετέχουσι σοφίας τε καί γνώσεως καί αὐτοί.
β'. Αἱ δέ τῶν ὑπ' αὐτούς: Τίς ἡ ὁλική σοφία καί μέθεξις, καί τίς ἡ μερική· τό δέ 'κατά δύναμιν οἰκείαν' τήν προαιρετικήν δύναμιν νοητέον ἐνταῦθα.
γ'. Ὥρισται: Σημείωσαι, ὅτι ὥρισται οὐ δηλοῖ εἰμαρμένην τινά καί ἀπαράβατον ἀνάγκην, ὡς εἰώθασι πολλοί λέγειν, ἀλλά τό 'ὥρισται' ἀντί τοῦ διατέτακται κατά ὡρισμένην τινά ἀναλογίαν δυνάμεως, τοῦ νοῦ τυχόν, ὑπέρ ἥν νοῆσαι οὐ χρή.
§ 3. δ'. Εὑρήσεις: Πῶς καί θεοί λέγονται, οἵ τε ἄγγελοι κοινῷ ὀνόματι καί οἱ φιλόθεοι ἄνθρωποι, κατά τό, «ἐγώ εἶπα· θεοί ἐστε».
Ἐξῃρημένης: Πῶς καί ποῖα καί κατά τί τῶν θείων ὀνομάτων ἠξίωται.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ'

§ 1. Ὁ σεραφίμ: Σημείωσαι ὁ σεραφίμ ἀρσενικῇ κλίσει.
Καί γάρ ἀπορήσειέ τις: Ἐπειδή ἐναντιοφανές εἶναι δοκεῖ τοῖς λεχθεῖσιν· ἔφη γάρ πρό τούτων, ὅτι τά κατώτερα ὑπό τῶν ὑπερκειμένων αὐτά, οὐ μήν ἐκ τῶν ἀνωτάτω μυοῦνται, οἷον ἡ τρίτη τάξις ἐκ τῆς μέσης, καί ἡ μέση ἐκ τῆς ὅλων ἀνωτέρας. Ἐζητήθη δέ ταῦτα καί διαφόρως ἐπελύθη.
§ 2. α'. Εἰρημένων ἁμαρτιῶν: Ὅτι οὐκ ἔστι μυηθῆναι τά (≡14Ε_300≡> θεῖα, εἰ μή γένηται πρότερον ἁμαρτιῶν ἄφεσις. Ὁ γάρ σεραφίμ 'ἐμπρηστής', ἤτοι 'θερμαίνων' ἑρμηνεύεται.
§ 3. β'. Ἕτερος δέ σύ σφόδρα: Σημείωσαι, ὅτι τό 'σύ σφόδρα', οὐ πάντως πρός σύγκρισιν τοῦ μετρίου εἴρηται· οἷον οὐχ οὕτως εἴρηται τό 'οὑ σφόδρα' ἄτοπον, ὥστε νομίσαι ἡμᾶς, ὅτι ἄτοπον μέν ἔστι πάντως, μετρίως δέ ἄτοπον· ἀλλά καί ἀντί τοῦ θετικοῦ κεῖται, τουτέστιν, οὐ δοκεῖ μοι ἄτοπον εἶναι εὐλαβῶς ἀποφαινόμενος ἔθει φιλοσόφῳ, ἀλλά καί ἀντί τοῦ οὐδαμῶς κεῖται, ὠσεί ἔλεγεν, οὐδαμῶς ἄτοπον.
γ'. Διαπλάσας: Σημείωσαι, ὅτι τάς θείας τῶν προφητῶν ὁράσεις, τούς ἐφεστῶτας αὐτοῖς ἀγγέλους φησί διαπλάττοντας εἰς φαντασίαν ἄγειν τῶν δοκούντων ὁρᾶσθαι· αἰνίγματα γάρ καί σύμβολα, οὐ μήν γυμνά πράγματα καί οὐσίας ἑώρων.
Ἐπί Θεόν: Ὁρᾷς ὅτι οἱ μυοῦντες ἄγγελοι τάς ἀποκαλύψεις τούς προφήτας οὕτως ἐποίουν· ἀνάγοντες αὐτούς πρωτοτύπως ἐπί Θεόν τόν πάντων κυρίως αἴτιον· δευτέρως δέ ἐπί τούς μετά Θεόν πρώτους νόας θέσει καί θεοειδῶς ἄρχοντας τῆς ἐπί Θεόν ἱεραρχίας. Ταῦτα ἐφεξῆς διδάσκει.
Καί διά πάντων: Σημείωσαι, ὅτι ἐπί πάντας ἡ τοῦ Θεοῦ πρόνοια διήκει κρυφίως, καί ὅτι κατώτερος ἄγγελος ὁμωνύμως σεραφίμ ὀνομάζεται.
Ἀναλόγως: Ἤγουν κατά τό μέτρον τῆς τῶν δεχομένων δυνάμεως καί τάς ἐλλάμψεις ἐκτείνει,
Κατά τήν ἑκάστης: Πῶς αἱ θεῖαι ἐλλάμψεις εἰς ἐνίους μέν φανότεραι, εἰς ἐνίους δέ ἀμυδρότεραι διαδίδονται, ἐκ παραδείγματος σαφηνίζει.
Ἡλιακῆς: Τό ὑπόδειγμα τοῦτο καί ἀνωτέρω παρετέθη· πρώτην δέ ὕλην φησί τήν ὕελον καί τάς ὁμοίας· ὥσπερ καί παχυτέραν, οἷον οἴκους καί σπήλαια καί τά παραπλήσια. Ἄλλως· (≡14Ε_302≡> πρώτην ὕλην τήν λεπτήν καί ἀερώδη καί καθαράν.
Πάλιν ἡ πυρός θερμότης: Καλῶς ἀπεικάζει τῷ Θεῷ τό πῦρ· λέγει γάρ ἡ Γραφή, «ὁ δέ Θεός πῦρ καταναλίσκον ἐστί», καί ὅτι τό μέν αὐτοῦ θερμαίνει, τό δέ κατακαίει· οὕτω καί ὁ Θεός τούς προσιόντας αὐτῷ φωτίζει, τούς δέ ἀπιστοῦντας κατακαίει, τούς μή ἐν πίστει προσιόντας καί προσεγγίζοντας αὐτῷ.
Πρός δέ τάς ἀντιτυπεῖς: Οἶον ἀδάμαντα καί ὕδωρ.
Φυσικῆς: Φυσικά λέγει τά αἰσθητά καί ὁρατά. Ἰστέον δέ, ὅτι ἐν τοῖς νοητοῖς, αἱ ἀρεταί οὔκ εἰσι κατά συμβεβηκός, ὡς παρ' ἡμῖν, ἀλλ' ὁ Θεός μέν ἔστι ζῶσα ἀρετή καί αὐτοτελής καί ἀπροσδεής, ὅτι ὑπερουσίως οὐσίωται καί μεταδοτικῶς ἐκφοιτᾷ εἰς τά ἀπ' αὐτῆς ὡς αἰτίας οὔσης, ὑπάρξαντα νοητά· πηγή μέν οὖν τῆς ἀρετῆς ζώσης καί θεούσης κατά τό ἐφικτόν τούς μετέχοντας ὁ Θεός· ἀλλ’ ὅμως εἰς πρόοδον προνοητικῶς ἐκφοιτᾷ εἰς τά οὐσιωθέντα ὑπ' αὐτοῦ νοητά, καί ἀκρότης καί τελειότης κατά τοῦτο εἶναι τῶν νοῶν οὐκ ἀποβάλλει. Οὐ κατά συμβεβηκός οὖν οἱ νόες, ὡς ἡμεῖς, ἔχουσι τήν ἀρετήν, τήν φρόνησιν ἐξ ἀσκήσεως, οἷον ἤ μαθήσεως, ἤ τήν δικαιοσύνην, ἤ τήν σωφροσύνην δι' ἐγκρατείας, ἤ τήν ἀνδρίαν ἐξ εὐθεσίας σώματος καί νεύρων· οὐ γάρ ὡς ἄλλο ἐν ἄλλῳ, ἐν τούτοις ἡ ἀρετή, ἀλλά τό τά οἰκεῖα ἐνεργεῖν καί ἀπαύστως ἀνατετάσθαι πρός Θεόν καί εἰς ἑαυτούς, τοῦτο ἐν αὐτοῖς θεομίμητον, ἀρετή· τάξις δέ ὅμως τήν ὡς ἄλλου ἐν ἄλλῳ διαφυλάττει, ὡς τό, «ζῇ ἐν ἐμοί ἡ ψυχή σου», ἀντί τοῦ, ἡ τῆς διδασκαλίας μετάδοσις· τό δέ συμβεβηκός (≡14Ε_304≡> ἐν ὑποκειμένῳ ὅπερ οὐκ ἔστιν ἐκεῖ· ἀσύνθετα γάρ καί ἄϋλα ἐκεῖνα, καί τά εἴδη αὐτῶν ζωαί, οὐχ ὡς ἐν ὕλῃ. Καί ταῦτα μέν ὁ παραγράψας ἐνόησεν. Ἔχε δέ κατά νοῦν τάς ἐμάς σημειώσεις, τάς πρό τριῶν φύλλων· καί ἐνταῦθα γάρ τό ἐφιέμεναι τῇ ἐμῇ νοήσει συνεργεῖ· καί οἱ Πατέρες δέ οὕτως ἐνόησαν, καί αὐτός δέ δοκεῖ τό αὐτοπροαίρετον τῶν ἀγγέλων, ὡς μετ' ὀλίγον εὑρήσεις.
Ταξιαρχία: Τουτέστιν ὁ Θεός.
Ἔστιν οὖν ἅπασι: Σημείωσαι ὅτι φωτός οὐσία ὁ Θεός, καί τό φύσει ἀρετή, καί θέσει ἀρετή.
Ἡγοῦνται: Σημείωσαι, ὅτι μετά Θεόν ἀρχή πάσης ἀρετῆς οἱ ἀνώτατοι νόες, δι' ὧν πρώτων ἔχομεν τήν τοῦ Θεοῦ ἔλλαμψιν.
Ἐμπύριον ἰδιότητα: Σημείωσαι, ὅτι κατά ἰδιότητα ἐμπύριοι οἱ ἀνώτατοι νόες.
Θρονίαν: Καλῶς ἑρμηνεύει τί εἰσι θρόνοι τῶν οὐρανίων, τό ἀνεῳγμένην τήν περί Θεοῦ νόησιν ἔχειν· θρονίαν δέ φησιν ἰδιότητα τήν ἀποκληρωτικῶς ἀποφανθεῖσαν τῶν ἁγίων θρόνων ἀρχήν.
Ὑφειμένων: Περί τῶν ὑποβεβηκυιῶν τάξεων, ὅπως διά τῶν πρώτων μετέχουσι τῶν θείων.
Τάς εἰρημένας: Ἦλθεν εἰς ἐξήγησην τοῦ προκειμένου.
Ἔλεγεν οὖν: Περί τοῦ εἰπόντος φησίν, ὅτι οὐχ ὁ σεραφίμ ἐτύγχανεν, ὁ ὀφθείς τῷ Ἠσαΐᾳ, ἀλλά τις τῶν κατωτέρῳν ἀγγέλων· ταύτῃ γάρ τῇ δόξη ἐπαγωνίζεται, ἥν πρό ὀλίγου ἀναφαίνει τῇ ἀρχῇ τοῦ κεφαλαίου, ἔνθα φησίν, 'ἕτερος δέ οὐ σφόδρα ἄτοπον', καί τά ἑξῆς.
Ὡς ἐν συμβόλοις: Ἐπειδή ἐξαπτέρυγα ὁρᾷ τά σεραφίμ.
Καί περί Θεόν ἱδρυμένας: Ἔχει γάρ τό λόγιον ὅτι «εἱστήκει κύκλῳ αὐτοῦ».
(≡14Ε_306≡> Ἐμάνθανεν οὖν: Ὅρα τί ἐμάνθανεν ὁ Ἠσαΐας, ὅν καλεῖ θεολόγον, ὅτι ἄγνωστον τό Θεῖον καί ταῖς ἀνωτάτω δυνάμεσι, καί ὅτι οὐδέν τῶν ὄντων ἐμφερές αὐτῷ. Ὄντα δέ εἴπομεν ἐν τῷ πρό τούτου βιβλίῳ τά νοητά καί αἰσθητά· ταῦτα δέ μυεῖται ὁ προφήτης μετά τό καθαρθῆναι τῶν ἰδίων ἁμαρτιῶν, περί οὗ μικρόν ὕστερον ἐροῦμεν.
Σεραφίμ ἐμυεῖτο: Τί ἐμυεῖτο διά τά σεραφίμ.
Ἐπωνυμίας: Ἑρμηνεία σεραφίμ.
Πτερῶν: Τί δηλοῖ τά πτερά.
Τήν ἐπί τό Θεῖον ἐν πρώταις: Εἶπεν ἄνω γάρ ἐν τῷ τέλει τοῦ δεκάτου κεφαλαίου, ὅτι πᾶς οὐράνιος καί ἀνθρώπειος νοῦς καί πρώτας καί μέσας καί τελευταίας ἔχει τάξεις. Εἰκότως οὖν ἕξ πτέρυγας εἶπεν ἔχειν τήν δύναμιν, ἵνα ταῖς μέν δυσί καλύπτῃ τά πρόσωπα, ταῖς δέ μέσαις τούς πόδας, ταῖς δέ λοιπαῖς τό Θεῖον περιπετῆται, ὅπερ εἶπεν αὐτός τήν ὑπερτάτην ἀνάτασιν. Σημείωσαι δέ τί τό πολύπουν καί τό πολυπρόσωπον τῶν σεραφίμ, καί διά τί σκέπονται ἔνια.
Ἑξαπλῆς: Σημείωσαι, πῶς ἀνάγει τάς ἕξ πτέρυγας τῶν ἁγίων σεραφίμ.
Ὁρωμένων: Τουτέστι τῶν ὑπό τοῦ προφήτου θεωρουμένων.
Τῶν ὑψηλοτέρων: Διά τοῦ καλύπτειν τά πρόσωπα· τῶν δέ βαθυτέρων, διά τοῦ καλύπτειν τούς πόδας· διά δέ τῶν μέσων τήν συμμετρίαν.
Καί πολυτίμητον ὑμνῳδίαν Τό, «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος»· σημαίνει δέ ὅτι καί ἄγγελος, κατ' ἀναλογίαν τῆς ἰδίας δυνάμεως, δέχεται τήν θείαν ἔλλαμψιν, καί αὐτός μεταδίδωσι τοῖς προφήταις, ὅσον χωροῦσιν, οὐχ ὅσα γινώσκει αὐτός.
Ὅτι κάθαρσίς ἐστι: Τί ἐστι κάθαρσις, καί πῶς εἰς τά νοητά γίνεται παρά τοῦ Θεοῦ.
Αὐτή δέ: Ἡ κάθαρσις δηλαδή ἤ ἡ μετουσία.
(≡14Ε_308≡> Ἐξῃρημέναις: Οὐ γάρ οἵα ἐστί τῶν ἀνθρώπων ἡ κάθαρσις, τοιαύτη ἐστί καί ἐπί τῶν ἀσωμάτων.
Ταῖς περί αὐτήν: Περί αὐτήν τήν θεαρχίαν δηλονότι, τουτέστι περί τόν Θεόν.
Ἐκφαίνει: Ἡ κάθαρσις δηλονότι.
Ἐπί δέ τῶν δευτέρων: Σκοπεῖν δεῖ, ὅτι διαφέρειν φησίν οὐ μετρίως ἐν τῷ θεοειδεῖ πᾶσαν ἀσώματον δύναμιν· πολύ μέν γάρ ἔχειν τό θεοειδές τούς ἀνωτάτω νόας, ὑφειμένον δέ λοιπόν, καθόσον καί ἡ τάξις ἀπαιτεῖ τούς λοιπούς νόας, μέχρι τῶν ἐσχάτων· πλέον δέ καί τῶν ἐσχάτων τάς ἡμετέρας ψυχάς· ἐπεί καί πάντων τῶν νοῶν πολύ λείπεται ἡ καθ' ἡμᾶς ψυχή. Καί ἡ θεία τοίνυν ἔλλαμψις συνηγμένη πως μᾶλλον καί συνεσταλμένη θεωρεῖται πρός τήν οἷον εἰς μῆκος ἀπόστασιν τῆς εἰς Θεόν πλησιάσεως, συνάγουσα οἱονεί αὐτή ἡ θεία ἔλλαμψις τήν οἰκείαν φανέρωσιν πρός τό ἑνιαῖον καί ἁπλοῦν αὐτῆς ἄγνωστον· ἄγνωστος γάρ ἐστιν ὁ Θεός οὐ διά ποικιλίαν συλλογισμῶν ἀγνοουμένην ἡμῖν, ἀλλά κατά ἑνιαίαν τινά πρός τά καθ' ἡμᾶς, καθ' ἕν καί καθάπαξ ἀκατάληπτον ἀθανασίαν.
Ἐμπυρίως: Σημείωσαι, ὅτι ἐμπύριος ἰδιότης τῶν σεραφίμ ἐστι, καί πῶς, ἀγγέλου καθαίροντος, τά σεραφίμ εἴρηται καθαίρειν, καί πρό τούτων ὁ Θεός.
Ἤ ἱερέων: Σημείωσαι, ὅτι οἱ ἱερεῖς ὑποβεβήκασι τόν ἱεράρχην· καί ὅτι ἄλλο φωτίζειν καί ἄλλο καθαίρειν· καί ὅτι ἄλλο λειτουργός, καί ἄλλο ἱερεύς· καί τῶν ἱερέων καθαιρούντων ἤ φωτιζόντων, ὁ ἱεράρχης λέγεται ποιεῖν.
Διατηρῶν ἀτρέπτους: Ὅτι ὁ Θεός ὁ καί πάντων ὁμοίως τῶν νοητῶν δημιουργός, αὐτός καί τάς πρώτας οὐσίας συνέχει καί διατηρεῖ πρός ἀτρεψίαν καί ἀμεταπτωσίαν· ἀτρέπτους δέ νοεῖν δεῖ αὐτάς κατ' ἐκεῖνο καθ' ὅ εἰσιν, οἷον εἰς τό ἀθάνατον, εἰς τήν ζωήν, καθ' ἥν οὐσίωνται εἰς τό εἶναι φῶς· ἐν τούτοις γάρ καί ἀμεταβόλους οὐσιωδῶς, καί εἰς τό μή τρέπεσθαι εἰς ἐκφύλους ἐπιθυμιας, ἅτε καί αὐτεξουσίους, ὁ Θεός συνέχει αὐτούς (≡14Ε_310≡> καί διατηρεῖ. Τό μέν γάρ πρός αὐτόν ἀνατείνεσθαι τῆς αὐτῶν ἐστι νοερᾶς προαιρέσεως, τό δέ εἰσαεί περί τοῦτο διαρκεῖν τῆς ἀντιλήψεώς ἐστι τοῦ Θεοῦ· πάντα γάρ δεῖται τῆς Θεοῦ βοηθείας.
Ὁ ταῦτά με διδάσκων: Σημείωσαι, ὅτι ταῦτα παρ' ἑτέρου ἔμαθεν ὁ μέγας Διονύσιος.
Ἱεράρχης: Σημείωσαι, ὅτι μετά Θεόν ἡγεμόνες καί οἱ ἀνωτάτω διάκοσμοι.
Θεοειδῶς ἐμυήθην: Ἡ τοῦ ἀγγέλου ἠθοποιία, ὡσανεί ὁ καθαίρων ἄγγελος τόν Ἠσαΐαν, ταῦτα αὐτῷ ἔλεγε περί τῶν σεραφίμ.
Ἤ παρ' ἑαυτοῦ. Τήν καθ' ὑπέρβασιν τοῦ ρητοῦ σύνταξιν μετά πλεῖστα ἀποδιδομένην οὕτω συντακτέον· τῆς σῆς δ' ἄν νοερᾶς ἐπιστήμης, ἤ τήν αἰτίαν ταύτην δέξασθαι, ἤ παρ' ἑαυτοῦ εὑρεῖν, ἤ παρ' ἑτέρου μαθεῖν καί ἀνακαλύψαι μᾶλλον ἑαυτῷ· εἴπερ δέ οἷόν τε καί ἐμοί ὡσαύτως ἀνακαλύψει περί ἀγγέλων ἐραστήν θεωρίαν. Τό τιμῆσαι δέ ἀντί τοῦ προτιμῆσαι. Σημείωσαι, ὅτι τάς τοῦ Θεοῦ δόσεις προξενοῦσιν ἡμῖν οἱ ἄγγελοι.
Προξενούντων: Σκόπει, ὅτε, Θεοῦ διδόντος ἡμῖν λόγον ἐν ἀνοίξει τοῦ στόματος ἡμῶν, ἄγγελοι προξενοῦσι, δῆλον ὡς ὑπέρ ἡμῶν πρεσβεύοντες.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ'

Χιλίας: Ταῦτα ἐν τῷ Δανιήλ εἴρηται.
Τήν ἀσθενῆ καί συνεσταλμένην: Ἀσθενῆ συμμετρίαν ἐκάλεσε τόν τῶν ἀνθρώπων ἀριθμόν πρός τόν τῶν ἀγγέλων· εἴρηται γάρ καί ἑτέρῳ τινί, Διδήμῳ δηλονότι τῷ τυφλῷ· 'Τά μέν ἐνενήκοντα ἐννέα πρόβατα εἶναι τούς ἀγγέλους, τό δέ ἕν τό ἀπόλωλός ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους'.
(≡14Ε_312≡> Γνωστικῶς: Σημείωσαι, ὅτι καί αὐτούς τούς ἀγγέλους φησί γνωστικῶς, οὐ μαθητικῶς, εἰδέναι τούς ὁρισμούς, οἱονεί τό, πόσος τῶν οὐρανίων οὐσιῶν ὑπάρχει ὁ ἀριθμός, ἐκ Θεοῦ καί τοῦτο φωτισθέντας.

ΕΙΣ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ'

§ 1. Ἀγγελοπρεποῦς: Ὡς ὀθόνη, ὡς ἄνθραξ.
Ἀνακαθάρσεις: Ἀνακαθάρσεις φησί τάς ἐξηγητικάς ἑρμηνείας, δι' ὧν καθαίρονται τῶν ἐν τοῖς λεγομένοις δοκούντων ἀτόπων τά σύμβολα.
Εἰ μέν γάρ: Ἄνω γάρ εἶπεν, ὅτι αἱ ἀνώτεραι δυνάμεις ἱεραρχοῦσι τάς μετ' αὐτάς, καί αἱ μέσαι τάς ὑστέρας, καί αἱ ὕστεραι αὐτῶν τούς ἐν ἀνθρώποις ἱεράρχας. Οὔτε γάρ εἶπεν, ὅτι ἡ αὐτή τάξις καί ἄρχει τῷ μετ' αὐτήν, καί ἄρχεται ὑπ' αὐτῶν, ἀλλ’ οὕτως εἶπεν, ὅτι ἡ πρώτη τάξις ἄρχει μέν αὐτήν, ἄρχεται δέ ὑπό τῶν πρό αὐτῆς· οὕτω καί εἰς τά ἑξῆς νοητέον.
Εἰ μέν γάρ ἱεραρχεῖσθαι: Ὅ φησι τοῦτό ἐστιν, ὅτι, εἰ τάς πρώτας τάξεις ἐλέγομεν ἱεραρχεῖν τῶν τελευταίων, εἶτα πάλιν αὐτάς τάς τελευταίας ἱεραρχεῖν τῶν πρώτων τάξεων, ὑφ' ὧν καί ἱεραρχοῦνται, ἄτοπον πρᾶγμα ἦν.
Οὐκ ἀπεικότως; Οὐκ ἄτοπόν φησι τάς ἐν τοῖς λογίοις τῆς Γραφῆς εἰκόνας πάσαις ταῖς ἐπουρανίαις δυνάμεσι περιτιθέναι, ὡς πάσας, φέρε εἰπεῖν, εἶναι ὑψηλάς καί σωτηρίους καί γνωστικάς, εἰ καί μή ὁμοίως, ἀλλά τάς μέν ὑπερκείμενως, τάς δέ ὑφειμένως.
Καί τό πρός τό ἄναντες: Ἀνώτερον καί ὑπερκείμενον.
§ 2. Ἀρκτέον καί ζητητέον: Σημείωσαι, διά τί ἐν τοῖς ἀγγελικοῖς τύποις μή ἐμπύριον μάλιστα παραλαμβάνεται, καί διά τί τά περί τά οὐράνια πυρώδη ὡς ἐπί πλεῖστόν φησιν ἡ Γραφή. Καί ὅτι οἱ σεραφίμ ἐμπρησταί λέγονται.
(≡14Ε_314≡> Ἐμπρηστάς ὄντας: Ἑρμηνεία σεραφίμ.
Οἱ γάρ ἱεροί: Διά τί καί ὁ Θεός εἰς πῦρ ἐθεωρήθη.
Τό γάρ αἰσθητόν πῦρ: Φυσιολογία θαυμαστή περί πυρός. Τό πῦρ ὁρῶμεν τῷ παντί κατεσπταρμένον, ἀμιγῶς δέ, τουτέστιν οὐκ ἀναφυρόμενον τοῖς ἐν οἷς ὑπάρχει. Διά πάντων δέ φοιτᾷ, τουτέστιν οὐ καθάπερ τό ὕδωρ προφανῆ τήν πρός τήν γῆν ποιεῖται μίξιν· οὕτω καί τό πῦρ, καταφλέγον τό πᾶν καί ἀναλίσκον· ἐξήρηται δέ, ἤγουν ὑπέρκειται πάντων κατ' ἐξαίρετον στοιχείων δηλαδή, κατά τό δραστήριον· ἄγνωστον δέ αὐτό καί κρύφιον καλεῖ, ὡς ὑπάρχον μέν ἐν ὕλαις τισίν, οὐ φαινόμενον δέ δίχα παρατρίψεως ἤ ἄνευ ὕλης δεκτικῆς τῆς ἐνεργείας αὐτοῦ, δεικνύμενον καί κατά τοῦτο ἄσχετον καί ἀθεώρητον· ὁμοίως καί τάς λοιπάς τοῦ πυρός ἰδιότητας θεωρητέον, ἅστινας οὗτος ὁ Πατήρ κατ' εὐσεβῆ ἀναγωγήν τε καί ἔννοιαν ἔλαβεν ἐπί Θεοῦ τε καί ἀγγελικῶν φύσεων. Σημείωσαι δέ διά τί Κύριος ὁ Θεός ὡς πῦρ ἐθεωρήθη πολλάκις, καί κατά τί ἡ ὁμοίωσις τοῦ πυρός πρός τόν Θεόν.
Ἀκράτητον, ἀμιγές, διακριτικόν: Σημείωσαι ἔκφρασιν αἰσθητοῦ πυρός, ἤτοι ἔπαινον· διακρίνει γάρ καί τάς ὕλας, οἷον μόλυβδον ἀπό ἀργύρου, καί τάς κολλήσεις διαλύει· ἀναλλοίωτον δέ, καθό οὐ δυνατόν, μένοντος τοῦ ὑποκειμένου, τουτέστιν αὐτῆς τῆς οὐσίας τοῦ πυρός, μεταβάλλειν αὐτό ἐν τοῖς πάθεσιν, οἷον γενέσθαι αὐτό στρογγύλον ἤ κωνοειδές, ὅπερ ἐν τοῖς γηΐνοις ἐστίν εὑρεῖν, ἤ παθεῖν τά τοῦ ἀέρος, οἷον φθαρῆναι διά τῶν ἀναθυμιάσεων ἤ παχυνθῆναι ἤ καί ὡς τό ὕδωρ μεταβολάς δέξασθαι.
Ὑφέσεως: Οὐδέποτε γάρ χωρεῖ ἐπί τά κάτω.
Ταυτοκίνητον: Ὡσαύτως κινούμενον.
Ἀπροσδεές: Ὅτι ἀπροσδεές ἑτέρου τό πῦρ, καίτοι δέεταί τινος ὑποκειμένου εἰς τό ἐξαφθῆναι· ἀλλ’ οὐ τοῦτο λέγει, ἀλλ’ (≡14Ε_316≡> ὅτι τό πῦρ οὐ μίγνυται ἑτέρῳ στοιχείῳ, οὐδέ κιρνᾶται, ὡς τό ὕδωρ τῇ γῆ· διό καί ἐν στοιχείοις μονοούσιον αὐτό ἔνιοι κεκλήκασιν.
§ 3. Ἀνθρωπομόρφους: Διά τί καί ἀνθρωπόμορφοι διαπλάττονται οἱ ἄγγελοι.
Καί τό κατ' αἴσθησιν: Σημείωσαι τήν διαφοράν τοῦ αἰσθητοῦ τῶν ἀλόγων ζώων πρός τό αἰσθητικόν τῶν λογικῶν, ἡμῶν λέγω· τά μέν γάρ ἄλογα τό πᾶν αἴσθησίς εἰσι, δι' ἦς καί συνίστανται ἀνόητα ὄντα· ἐν δέ ἡμῖν βραχύ τό αἰσθητικόν· οὐ γάρ δι' αὐτοῦ συνιστάμεθα, ἀλλά διά τοῦ νοεροῦ· ὅθεν καί μετά θάνατον ἔτι ἐσμέν, ψυχή νοερά ὄντες. Ἐπί δέ τῶν ἀγγέλων οὐδέ τό βραχύτατόν ἐστι τῶν αἰσθήσεων, ἀλλά τόπος παχύς τά καθ' ἡμᾶς· ἐλάχιστον δέ τόν ἄνθρωπον κατ' αἴσθησίν φησιν, οὐχ ὡς τῶν ἄλλων ζώων πλείονας αἰσθήσεις ἐχόντων, ἀλλά δραστικωτέρας καί ὀξυτέρας. Αἴνιγμα δέ τοῦτο λαμβάνει τό τούς ἀγγέλους μέν κεχρῆσθαι μέν τοῖς καθ' ἡμᾶς αἰσθητηρίοις, ὑπερέχειν δέ κατά πολύ τῷ περιόντι τῆς νοερᾶς δυνάμεως· ὥσπερ καί ἄνθρωπος τῇ τοῦ νοῦ ὑπεροχῇ καί τῷ λογισμῷ τῆς ἀλόγου φύσεως κρατεῖ.
Τάς μέν ὀπτικάς: Τί οἱ ὀφθαλμοί τῶν νοητῶν δηλοῦσι, καί τί τά ὀσφραντά, τουτέστιν αἱ ρῖνες, καί τί τά ὦτα, καί τί ἡ γεῦσις, καί τί ἡ ἀφή, ἥν ἁπτικήν φησι, καί τί τά βλέφαρα καί αἱ ὁφρύες, καί τί ἥβη, καί τί οἱ ὀδόντες, καί τί οἱ ὦμοι καί οἱ βραχίονες, οὕς ὠλένας φησί, καί τί τό στῆθος, καί τί τό νῶτον καί οἱ πόδες, καί τί τό ἐλαφρόν τῶν πτερῶν καί τά ἑξῆς.
Τάς δέ τῶν ὀσφραντῶν: Ἐν τούτοις φυσιολογεῖται τό ἰδίωμα τοῦ σωματικοῦ ὀφθαλμοῦ· κατά ἀναγωγήν δέ ταῦτα μεταβάλλει, ὥσπερ καί τά τῶν λοιπῶν ἀνθρωπίνων μελῶν, εἰς θεωρίαν τῶν ἐν ἀγγέλοις φυσικῶν δυνάμεων.
Καί τροφίμων ὀχετῶν: Ὀχετόν νόησον τήν τῆς σοφίας ἀνυπέρβλητον χύσιν, κατά τό εἰρημένον, «ἐκχεῶ ἀπό τοῦ (≡14Ε_318≡> Πνεύματός μου ἐπί πᾶσαν σάρκα», καί τά ἑξῆς. Διαβαίνει γάρ ἡ θεία γνῶσις ἀπό τοῦ Θεοῦ διά τῶν νοητῶν δυνάμεων ἐπί τούς θείους ἀνθρώπους κατά τήν ἑκάστου ἀναλογίαν.
Ἑνοειδῆ: Κατά παράληψιν νοήσεως.
Προνοητικῇ δυνάμει: Πᾶσα, φησί, νοητή δύναμις τήν γινομένην εἰς αὐτήν θείαν γνῶσιν πληθύνει, τουτέστι σαφηνίζει πρός τό νοηθῆναι ὑφ' ἡμῶν, διερμηνεύουσα τά ὁραθέντα, ὡς παρά τῷ Δανιήλ εὑρήσεις, ὅτε διηρμήνευσεν αὐτῷ ὁ ἄγγελος τό ἐνύπνιον ὅπερ εἶδε.
Τήν δ' αὖ καρδίαν: Περιείληπται παρ' ἡμῖν ἡ καρδια, οἷον κέντρον πρώτως τήν ζωήν δεδεγμένον, ἐπειδή κατά τόν θεῖον Βασίλειον πρώτη κτίζεται ἡ καρδία· εἶτα ὡς ἀπό κέντρου πᾶν τό σῶμα πλαστουργεῖται, ὥστε πανταχοῦ ταύτην τήν ζωήν διατείνειν εἰς τό σῶμα· εἴτε γάρ ἡ σύμφυτος θερμότης ζωοποιεῖ τό σῶμα, εἴτε τό πνεῦμα, εἰτε τό αἷμα, πάντων τούτων πηγή ἡ καρδία. Διό καί τισιν ἔδοξε πᾶν τό ζωτικόν ἀθρόον καί οἷον ἐνταῦθα πρώτως μάλιστα ἱδρῦσθαι, καίτοι πανταχοῦ τοῦ σώματος ὄν καί οὐ κατεχόμενον τόπῳ, οὔτε περιγεγραμμένον ἐν τόπῳ, οὔτε συνεχόμενον ὑπό τοῦ σώματος. Οὕτως οὖν καί ἐπί τῶν ἀοράτων τάξεων, εἴτε ἐν τῷ παντί, εἴτε κατ' εἶδος διακονικῶς προνοουσῶν· οἱονεί γάρ ἐν μέσῳ καί καρδίας τόπῳ νοητέον αὐτάς, καί ὡς κέντρον πηγαίας ζωῆς ἱδρῦσθαι· καίτοι ἀκρατεῖς οὔσας καί οὐ περιγεγραμμένας τόπῳ ἤ μέρει σωματικῶς, ὧν συνέχουσι προνοεῖν θεόθεν ταχθεῖσαι.
Καί τό φρουρητικόν: Τό ρητόν οὕτως σύνθες· Τό φρουρητικόν τῆς ζωοποιοῦ διαδόσεως· εἶτα ὡς ἐπί τῆς ὑποκειμένης καρδίας.
Διό καί ὑποπτέρους: Διά τί ἐπτερωμένοι οἱ πόδες τῶν ἀγγέλων, (≡14Ε_320≡> ἵνα δείξῃ τό αὐτοκίνητον καί τό πρός τό θεῖον ἀνατατικόν, καί πρός τά ἐπίγεια ἀκοινώνητον, ὅσον μή τό ἐμπαθές ἐν αὐτοῖς εἶναι, ἐπεί ὤφθησαν καί ἐπί γῆς ἄγγελοι.
Πτερῶν ἐλαφρία: Τί ἐλαφρά πτερωτά.
Καί καθαρεῦον: Τῆς τῶν ἔκτός προσθήκης, οἷον τροφῶν καί ἀμφίων, οἷς τά καθ' ἡμᾶς συγκρατεῖται.
Πολυποίκιλος σοφία: Ἡ πολυποίκιλος σοφία τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο τό ρητόν ἀποστολικόν ἐστι· καί διά τί πολυποίκιλον αὐτήν εἶπεν ὁ θεῖος ἀνήρ; Καίτοι τό ποικίλον ἐπί κακούργου δεχόμεθα· ἄλλως τε καί ἐνταῦθα ὁ μέγας Διονύσιος ἁπλῆν καί πολυποίκιλον αὐτήν εἶπε· δοκεῖ δέ τά δύο ἐναντία· λέγομεν οὖν, ὅτι τό 'ἁπλῆ σοφία' διά τοῦτο εἶπεν, ἵνα δηλώσῃ τό ἀσύνθετον τοῦ Θεοῦ καί τό μηδεμιᾶς διπλόης ἐπιδεόμενον· οὔτε γάρ ἐκ μαθήσεως σοφός ὁ Θεός, ἀλλ' αὐτόχρημα σοφία ἐστι: Τό δέ πολυποίκιλον, διότι εἰς πολλά γνώσεως εἴδη μετατυποῦται διά τήν τῶν ἐλλαμπομένων ἀσθένειαν· ἀρχιερεύς γάρ ἐστι μέγας συμπάσχων ταῖς ἡμῶν ἀσθενείαις. Ἡ καί οὕτως· Ἁπλῆ μέν λέγεται σοφία Θεοῦ πρός τῆς οἰκονομίας, ὅτι πάντα ὡς Θεός ἐδημιούργησε, καί ἐν τοῖς τότε δικαίοις τήν ἰδίαν ἀπερικαλύπτως ἐπιδεικνύμενος δύναμιν, ὡς ἐπί Μωσέως καί Ἀβραάμ καί τῶν ἑξῆς· ὅτε δέ τό τῆς οἰκονομίας μυστήριον κατειργάζετο, ἡ πολυποίκολος εἰκότως κληθείη. Ἄνθρωπος γάρ γενόμενος, καί ὑπό νόμον χρηματίσας, καί παθών, καί ἐν νεκροῖς εὑρεθείς, οὕτω διά σαρκός καί τῆς ἐνούσης αὐτῇ ἀσθενείας, ἐθριάμβευε πάντα ἐχθρόν, καί τόν ἅδην ἐνίκησε, τοῖς ἐκεῖ φρουρουμένοις ἀνάστασιν δωρησάμενος· τοῦτό ἐστι τό ποικίλον τῆς αὐτοῦ σοφίας, ὅτι δι' ἀσθενείας περιεγένετο τῶν δοκούντων ἰσχυρῶν.
(≡14Ε_322≡> Καθόλου: Καί ἐν τῷ Περί θείων ὀνομάτων λόγῳ κεφαλαίῳ δ' πλατέως ἐσαφηνίσθη τί νοητόν καί τί νοερόν· νῦν δέ αὐτός ὁ μέγας Διονύσιος σαφηνίζει· νοητόν μέν γάρ ἐκεῖνο τυγχάνει τό νοούμενον, ὅπερ εἰκότως καί ἐλλάμπειν τό φῶς λέγεται· νοερόν δέ αὐτό τό νοοῦν ὑπάρχον ἐλλαμπόμενον, καί συντόμως εἰπεῖν, αἱ ὑπερβεβηκυῖαι οὐσίαι νοηταί, αἱ δέ ὑφειμέναι νοεραί, καί ὑποβέβηκε τό νοοῦν τό νοούμενον. Νοητῶς μέν ἐλλάμπον ἡ θεία φύσις, νοερῶς δέ ἐλλαμπόμενον ἡ ἀγγελική.
Ἱερατικήν: Σημαίνει τί τό ἱερατικόν ἔνδυμα ἐν Ἰεζεκιήλ καί Δανιήλ.
Συναγωγόν αὐτῶν ἕξιν: Εἴπομεν ἀνωτέρω, τί ἐστιν ἕξις ἐπί ἀσωμάτων. Καί ἀνάγνωθι ἐν τῷ ἑβδόμῳ κεφαλαίῳ, 'τό συνηγμένον δέ καί ἀσκέδαστον τῶν νοήσεων· διά τούτων δηλοῖ ὁ Πατήρ περί τάς θείας ἐλλάμψεις, καί τήν οἰκείαν ἐν τῇ τοῦ ἀγαθοῦ Θεοῦ μονῇ ταυτότητα συνειλουμένην διά παντός.
Ἀνομοίων: Ὑλικῶν δηλονότι.
§ 5. Γεωμετρικά: Περί σκευῶν γεωμετρικῶν ἐν Ἰεζεκιήλ καί Ζαχαρίᾳ.
Ἐπανορθωτικήν: Ὡς τό ξιφος ἐν Βασιλείαις, καί τό δρέπανον ἐν Ζαχαρίᾳ τῷ προφήτῃ.
§ 6. Ἀνέμους: Τοῦ κειμένου παρά τῷ Δαβίδ οἶμαι αὐτόν μνημονεύειν, «ὁ περιπατῶν ἐπί πτερύγων ἀνέμων», ἴσως τήν ἀνάληψιν τοῦ Χριστοῦ δηλοῦντος· ἐπεί καί ἐν τοῖς ἑξῆς ὁ Πατήρ, νεφέλης αὐτούς περιπλάττεσθαι ἰδέαν φησιν, διά τό εἰρῆσθαι · «νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτόν ἀπό τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν».
Ἀχρόνως: Ἀχρόνως εἰκότως ἔφη· ἐπί γάρ τῶν αἰσθητῶν κυρίως ἐν χρόνῳ καί βραδύτερα τά γινόμενα· ἐπί δέ τῶν ἀσωμάτων (≡14Ε_324≡> καί νοητῶν ἀχρόνως καί αἰωνίως καί ἀμελητί τελεσιουργεῖται· οὐ δεῖ οὖν χρόνον ἐπί τῶν νοητῶν ὀνομάζειν.
Ποίησιν: Ἀντί τοῦ πνεῦσιν ἤ πτῆσιν.
Καί τήν ἄνωθεν: Τό δέ ἄνωθεν ἐπί τά κάτω, ὡς ἐπί τῆς Ἰακώβ κλίμακος.
Ἀερίου: Σημείωσαι, ὅτι ἀέριον πνεῦμα τόν ἄνεμον λέγει.
Ἀνεμιαίαν. Ἑτέρα θεωρία τῆς ἀνέμων ἐπωνυμίας.
Συμβολικῇ θεολογίᾳ. Σημείωσαι καί ἕτερον αὐτοῦ σύγγραμμα μή φερόμενον· τετράστοιχον δέ ἀνακάθαρσιν τήν τῶν τεσσάρων στοιχείων ἀναγωγικήν ἀλληγορίαν φησί· τά σύμβολα δέ, ὡς ἔοικε, μᾶλλον τῶν τεσσάρων στοιχείων ἐκεῖ διά θεωρίας ἀνέπτυξε. Σημείωσαι δέ, πῶς ἑρμηνεύει τό, «Πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ», διά τῶν ἐπιφερομένων· φησί γάρ· «οὐκ οἶδας πόθεν ἔρχεται καί ποῦ ὑπάγει».
Ὑπερκοσμίως ἀποπεπληρωμένοις: Ὥσπερ γάρ ἡ νεφέλη προσκαλεῖται τό τῆς θαλάσσης ὕδωρ καί ἐκχεῖ αὐτό ἐπί τό πρόσωπον τῆς γῆς, κατά τό εἰρημένον, «ὁ προκαλούμενος τό ὕδωρ τῆς θαλάσσης, καί ἐκχέων αὐτό ἐπί πᾶν τό πρόσωπον τῆς γῆς», οὕτω καί οἱ νόες δεχόμενοι τήν οἰκείαν γνῶσιν, νεφελῶν δίκην ἐπί τούς ὑποδεεστέρους ἁπλοῦσιν.
Ἀνεκπομπεύτως: Ἀνεκπομπεύτως φησίν, ἤγουν συγκεκραμένως· ἀναπόβλητον γάρ ἐν νεφέλῃ τό φῶς.
Ὀμβροτοκίαν: Ἑτέρως θεωρεῖ, τί νεφέλαι σημαίνουσι· παρακατιών δέ, τί φησι σημαίνειν ἤλεκτρον καί χαλκόν καί τά ποιά χρώματα καί μορφάς θηρίων ἐπί ἀγγέλων.
Ἐκδόχειον: Ἐκδόχειον κόλπον, τήν τούς ὑετούς ὑποδεχομένην ὠνόμασε γῆν, δι' αὐτῶν τούς οἰκείους τίκτουσαν καρπούς.
§ 7. Ἀλλ' ἐπειδή ταῦτα: Περί τῶν θηρομόρφων τύπων.
(≡14Ε_326≡> § 8. Ἰχνῶν: Σημείωσαι τό φυσικόν τοῦ λέοντος ἐντεῦθεν· φασί γάρ ὅτι, τούς θηρεύοντας λανθάνειν βουλόμενος, περιπατῶν, τῇ οὐρᾷ ἐξαφανίζει τά ἑαυτοῦ ἴχνη, ἵνα μή γνωσθῶσιν· ὅθεν καί περί Θεοῦ εἴρηται· «ἐν τῇ θαλάσσῃ ἡ ὁδός σου, καί αἱ τρίβοι σου ἐν ὕδασι πολλοῖς, καί τά ἴχνη σου οὐ γνωσθήσονται»· ὥσπερ γάρ ὁδός ἐν ὕδασιν οὐ σώζεται, οὔτε ἴχνη λέοντος, οὕτως οὔτε Θεοῦ πορεῖαι.
Εὐμήχανον: Ὀξυωπέστατον γάρ ζῶον ὁ ἀετός. Λόγος γάρ τούς ἀετούς τῶν τικτομένων τά γνήσια ἐκ τῶν νόθων οὕτω διακρίνειν· ἐάν ἀτενίσωσιν ἀσκαρδαμυκτί πρός τόν ἥλιον, γνήσιά εἰσιν· εἰ δέ μή, ὡς νόθα ἀποβάλλονται τῆς καλιᾶς· οὕτως οὖν καί ὁ μή δυνάμενος καθαρῶς τῷ ἡλίῳ τῆς δικαιοσύνης ἀτενίσαι, νόθος τῆς αὐτοῦ γνώσεως εὑρίσκεται.
Καί λευκῶν μέν: Σημείωσαι τί ἵπποι λευκοί, κυανοί, ἐρυθροί, σύμμικτοι· ἀνόμοιον δέ ὁμοιότητα ἄνω τελέως ἐσαφηνίσαμεν ἐν δευτέρῳ κεφαλαίῳ τούτου τοῦ βιβλίου.
Τήν κατ' εὐθεῖαν: Τό τήν πρός τό δύναμιν ἁρμοστέον· τά δέ λοιπά διά μέσου.
Κατ' ἄλλην: Ἑτέρα θεωρία εἰς τούς τροχούς.
Γελγέλ: Σημείωσαι τί σημαίνει τό γελγέλ παρά τῷ προφήτη Ἰεζεκιήλ.
Χαρᾶς: Πῶς λέγονται χαίρειν τά οὐράνια, καί αὐτό τό Θεῖον.
Ἐμπαθής: Ἐμπαθῆ ἡδονήν τήν ἀνθρωπίνην φησίν, ὡς τῇ περί τό σῶμα εὐαλλοιώτῳ ἐμπαθείᾳ συνισταμένην.
Ρᾳστώνην: Τό τῆς ρᾳστώνης ὄνομα τίθεται μέν ἐπί τῶν πονεῖν μή βουλομένων, ἀλλά διαφόρως ζῇν ἑλομένων· σημαίνει (≡14Ε_328≡> δέ ἡ λέξις τό εὐχερές καί οὐκ ἐπίπονον· ἐνταῦθα μέντοι τό μακάριον καί ἀπαθές καί ἀόχλητον ὑποφαίνει. Ἄλλως ρᾳστώνην φησί τήν εὐκολίαν καί εὐμάρειαν ψυχικήν ἐν ἀναπαύσει μετά ἀπαθείας· ἀναλόγως οὖν καί ἐπί ἀγγέλων νοητέον·
Εὐπάθειαν: Εὐπάθειαν ὡς ἐκ τῶν καθ' ἡμᾶς λαβῶν ἔφη· δηλοῖ δέ τό εὖ ἔχειν διά παντός, καί τήν ἀπήμονα κατάστασιν.
Ἄνδρες ἱεροί: Ταῦτα οὐχ οἷόν τε νοεῖν ὥς εἰσι, πλήν εἰ μή τούς ἀξιωθέντας τοιαύτης τελειότητος, ὁποίους ἄρα καί εἶναι προσήκει ἄνδρας, καθάπερ ὁ ἅγιος οὗτός φησιν ἱερεύς, ὥστε καί θείων ἐλλάμψεων ἀξιωθῆναι περί τήν ὄντων γνῶσιν, καί περί τήν πρός τόν Θεόν καθαράν ἀνάτασιν· ἐκ γάρ τῶν τοιούτων ἐλλάμψεων θεούμενος, λοιπόν ὁ νοῦς ὡς ἐν ρᾴονι λήξει γενόμενος, ἐν ἕξει γίνεται τῆς ἀγγελικῆς ἡδονῆς, καί τῆς ἐν ἐκείνοις ἀοχλησίας, καθ' ἥν ρᾳστωνευόμενος λοιπόν ὁ νοῦς, ὡς ἐν ρᾴονι λήξει γενόμενος, ἐπί τῇ σωτηρίᾳ τῶν σωζομένων, ἀπαθῶν, καθ' ὅσον δυνατόν, Θεόν μιμεῖται, τόν θέλοντα πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι, ἀπολαύσας τῶν τοῦ Θεοῦ θεουργῶν ἐπιφοιτήσεων, τουτέστι τῶν θεούς ἐργαζομένων καί ἀποτελουσῶν. Θεουργούς δέ ἐπιφοιτήσεις φησί τάς θεούς ἐργαζομένας καί ἀποτελούσας.
Ὅτι τῶν μέν τήν ὑπερκόσμιον: Σημείωσαι δέ, ὅτι δεῖ τόν ἀγνοοῦντα μή ἐρυθριᾶν ἐν οἷς ἠγνόησεν, ἀλλ’ ὁμολογεῖν τήν ἄγνοιαν, καί μή ὡς ἔτυχεν ἀποκρίνεσθαι περί ὧν ἠγνόησεν. Ἰστέον δέ, ὅτι τά γνωρίσματα ἅπερ εἶχον ἔτι Ἕλληνες ὄντες οἱ ἅγιοι, οὗτοι καί μετά τό ἐπιστρέψαι πρός Χριστόν ἀνερυθριάστως ἐπέγραφον ἑαυτοῖς. Ἰδού γάρ καί οὗτος Ἀρεοπαγίτην καλεῖ ἑαυτόν, καί ὁ θεῖος Ἰουστῖνος ἐν τῷ Πρός Ἕλληνας λόγῳ Ἰουστίνου ἐπέγραψε Φιλοσόφου.

ΑΠΑΝΤΑ, ΜΑΞΙΜΟΥ τοῦ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ 

6ος Τόμος - 14 Ε    
 συνέχεια ... ΠΕΡΙ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΑΠΟΡΙΩΝ    
ΣΧΟΛΙΑ ΕΙΣ ΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ    


   6ος Τόμος - 14 Ε

 συνέχεια ... ΠΕΡΙ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΑΠΟΡΙΩΝ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΚΑΙ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ

συνέχεια ... ΠΡΟΣ ΙΩΑΝΝΗΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΚΥΖΙΚΟΥ